કાળચક્ર

તરસનો દરિયો પી અને પ્યાસ બુઝાવી આશની

ભુખની જ્વાળાને ઠારી નકોરડાં ઉપવાસથી

કામની તડપને ઝડપથી વાળી કાર્યોમાં અંતે,

ઈચ્છાઓના સ્મશાનમાં, સળગતી રાખના ઉજાસમાં

ભૂત કહે ભાવિને, તારી સંગાથે આજ આનંદ ભયો

પણ પળમાં જ હું  થયો નાનો, તું સદાય મોટો

તું પલટતો હું માં અને થાય ક્ષીણ ક્ષણે ક્ષણે

નમસ્કાર

લાલઘૂમ સૂર્ય

બળતો અને બાળતો

બળ્યુ આ જીવન ટકાવતો !

નમસ્કાર બળતી ધરાને

રક્ત ટપકતા સેંથે

આંસુનો વરસાદ ઝીલે

સડકના ડામ દેતા મનુષને

તો ય ધાન, પાન, સ્થાન દે!

પડછાયો

 

ચંદ્રના આછા ઉજાસમાં

હું ને મારો પડછાયો બન્ને

શ્વસીએ છીએ સાથ સાથ !

 

એકી સાથે એક જ દેહમાં

ઓગળીને નિરાંતની ઊંઘ

ઝંખીએ છીએ આખી ય રાત !

 

ક્યારેક છળી ઊઠું છું એને જોઈને

ક્યારેક એ હસે છે મને જોઈને

ક્યારેક પડદો પડે છે વચ્ચે !

 

એ ક્ષણો બહુ સુખની હોય છે

પણ પડદો ખૂલે છે ત્યારે પ્રશ્ન

ઊઠે છેઃ

 

પડછાયો હું છું કે એ ?

 

શબ્દ

શબ્દ વાઢે શબ્દને

તો બને વાર્તા આંસુ સારતી

શબ્દ જોડે શબ્દને

તો બને કવિતા પ્રેમ નીતરતી

શબ્દ જ બ્રહ્મ, શબ્દ અહમ

સોહમને શણગારે શબ્દ

ઊભે મૌનને દ્વારે બની રક્ષક,

જીભ-જ્વાળાથી કૂદતો ભક્ષક

તાળવે અટક્યો શબ્દ વિસ્ફોટક,

ટેરવે રમતો શબ્દ અણમોલ

ઠગ વિચારે ઢગ થઈ ખોવાતો શબ્દ,

મનેને ઝાંપે ઊભો અલગારી શબ્દ!

ચાતુર્ય અને સંયમ

લિખના પઢના ચાતુરી, એ સબ બાતાં સહેલ

કામ દહન મન વશ કરન, ગગન ચઢન મુશ્કેલ !

શ્રી મહેન્દ્ર ઠાકર સંકલિત ‘કબીર બાની’ પુસ્તક વાંચતા આ દુહા પર વિચારાર્થે મન અટકી ગયું.

‘ઘર બેઠાં ગંગા’  જેવું આ પુસ્તક મોકલવા માટે શ્રી સુરેશભાઈ જાનીનો પણ મહેન્દ્રભાઈ સાથે આભાર!

કહેવું અને કરવું આ બે વચ્ચે ભલભલાં ગોથાં ખાય છે. કબીરની આ એક પંક્તિથી મનમાં જાણે વંટોળ જાગ્યો. એક પડકાર જાણે! મનના ચાતુર્ય સામે મનના સંયમનો પડકાર!

લખવાં-વાંચવાં સાથે વાક્ચાતુર્યને પણ લઈએ. ચતુરાઈ કેળવવી સહેલી છે પણ જે લખીએ-વાંચીએ કે કહીએ તે જીવનમાં મૂકવાનું સરળ નથી. તે માટે મનના સંયમની આવશ્યકતા અગ્રક્રમે છે.  જે વાત આપણે સમજીએ છીએ તે પણ અમલમાં મૂકવાનું અઘરૂં હોય ત્યાં નવા જ્ઞાનને પચાવવું તો ક્યાંથી સહેલું હોય? મનને જે પચે નહી તે મનની બહાર નીકળી જાય…આવી કેટકેટલી વાતો આપણે રોજ-બરોજ  આ કાને સાંભળી બીજા કાનેથી કાઢી નાંખીએ છીએ અને પછી ફરિયાદ કરીએ કે મારી વાત કોઈ સાંભળતું નથી.

મન પાસેથી ધાર્યુ કામ લઈ શકનારને આપણે બિરદાવીએ છીએ અને તેમનું અનુકરણ કરવા પ્રેરાઈએ છીએ પણ મોટાભાગના લોકો પ્રબળ ઈચ્છા શક્તિથી મનને આજ્ઞાંકિત કરી જાણે છે, સંયમિત નહી. માછલીને જોઈ માનવીએ તરવાનું શીખી માછલીની સીમારેખાઓ પાર કરી અને પંખીને જોઈ ઊડવાના યંત્રો થકી પંખીની સીમાઓ પણ પાર કરી પણ તો ય સ્વતંત્રતા અને સલામતિનો અભાવ વર્તાય છે એટલું જ નહી, ચારેબાજુ વધતાં જતાં આતંકવાદને કારણે વધુને વધુ ડર પ્રસરતો જાય છે એવા આ સમયમાં ટેકનોલોજીના ચાતુર્ય થકી વધુ જાળાંઓ રચી એમાં રચ્યોપચ્યો રહી માનવી વધુને વધુ લેખન અને વાંચન દ્વારા સંદેશા વ્યવહારમાંથી સંતોષ મેળવી લે છે અને જીવનવ્યવહારમાં અસંયમિત રહી અંસંતોષી જ રહે છે.

જાહેર જીવનની સ્વચ્છતાના અતિ આગ્રહી લોકો ખાનગી જીવનમાં તેની અગ્રતા વીસરી જઈ કેટલીવાર ભૂલ ખાઈ જતાં હોય છે. કેટલાંક લોકોને ચૂપ રહેવાની જે આદત હોય છે તે તેઓ ધારે તો ય બદલી ન શકતા હોવા છતાં સંયમના અભાવનો સ્વીકાર કરી શક્તા નથી. આવેશમાં આવી ન બોલવાનું બોલાય તેમાં સંયમનો સ્પષ્ટ અભાવ દેખાવા છતાં સંયમને કેળવવાને બદલે આવેશ બદલ માફીની આશા તરફ આપણે વધુ ઝૂકીએ છીએ. આથી થતું નુકશાન આપણને સ્પષ્ટ દેખાતું ન હોઈને સંયમ વિષે આપણે ઝાઝું વિચાર્યા વગર જાતને સંયત માનવાના ભ્રમને પોષ્યા કરીએ છીએ. જાત વિષેના ભ્રમના આ જાળાંઓમાંથી નીકળી મનને વશ કરવું દુશ્કર છે.

મનને ધમકાવી કે ફોસલાવીને વશ કરવાથી તે કદાચ ધાર્યું કામ આપી દે પરંતુ તેને સંયમ કહી શકાય નહી. સ્વેચ્છાએ પ્રેમવશ થઈ કલા, ભક્તિ કે વ્યક્તિ સાથે મનને બાંધીને પણ આપણે વશમાં એટલે કે સંયમમાં હોવાના ભ્રમમાં રાચીએ છીએ. સંજોગવસાત આ છોડવું પડે ત્યારે ઉમટતા પીડાના પૂર સંયમ વગર રોકવા અઘરા થઈ પડે ત્યારે પરવશતાનો ખ્યાલ આવે છે. પ્રેમની રસ્સી વડે પોતાની જાતને હરપળે કાબુમાં રાખી શકે તેવા સંયમી માનવને ભક્તિ, કલા કે એવા અન્ય અવલંબનની જરૂર રહેતી નથી. બિમારીથી અનુભવાતી પરવશતાને આહારના સંયમથી દૂર કરવામાં કેટલાંયને મળેલી સફળતા આપણે નજરે જોઈએ છીએ છતાં ખોરાકનો સંયમ કેળવવામાં પણ ઊણા ઊતરીએ છીએ.

બંધ બારણે જીવાતાં આપણા કૌટુંબિક જીવનમાં અરસ-પરસની નબળાઈ પ્રત્યે સ્વીકાર અને સહનશીલતાને કારણે ઢંકાઈ રહેતા દોષોનું મનના વિચારો પરનું આક્રમણ ખાળવા માટે વાંચન થકી સારા વિચારોનો સહારો લઈએ તો એ ખોટું નથી આથી મનને તત્કાલીન રાહત મળી રહે છે પણ કાયમી ધોરણે તેને દૂર કરવા માટે તો સંયમ સિવાયનો કોઈ માર્ગ જ નથી.

લેખનની વાત કરીએ તો ભાવની અભિવ્યક્તિ માટે કંઈક કહેવાની ઈચ્છા લેખકને લખવા પ્રેરે છે. બધાં જ લોકો કંઈ અન્યને વંચાવવા માટે લખતાં હોતાં નથી. મારી એક મિત્ર તો દ્રઢપણે માને છે કે સ્વાનુભવો તો ફક્ત અંગત લોકોને જ કહેવાય એને લખીને જાહેરમાં તો મૂકાય જ નહી. આપણી વાતમાં બીજાને શું રસ હોય? એમ તે કહે ત્યારે મને એમ થાય કે સાહિત્ય જેટલું અનુભવ અને સત્યની નજીક તેટલું અસરકારક ! અને બીજું કે સહ્રદયીની પિછાન એ વગર થતી નથી. ફક્ત બીજાની કે આપણી પ્રસન્નતા માટે સુંદર લખાણો જ લખવા અને વાંચવા પણ જીવનના અનુભવો સાથે એનો કંઈ સંબંધ ન હોવો તે તો ચાતુરી જ થઈ.

આપણા અનુભવો જ આપણને ઘડે છે તેને લખી-વાંચી કે સમજી ન શકનારા આપણે અન્યના અનુભવો લખી-વાંચી વિશેષ શું શીખીશું? અને શીખ્યા પછી ય અમલમાં મૂકવાનું તો સંત કબીરે કહ્યુ તેમ ગગન ચઢન મુશ્કેલ.

કબીરે લખેલાં દુહાઓ આજે યુગો બાદ પણ હૈયા સોંસરવા જઈ આત્માને ઢંઢોળીને જગાડવા મથે છે ત્યારે આત્મચિંતનથી મનને વશ કરવાની કળા વીકસાવવા પ્રયત્ન કરીએ.

Kavyasetu 187 Rekha Sindhal

દિવ્લયભાસ્કરમાં લતા હીરાણીએ મૂકેલ મારા આ કાવ્યનો રસાસ્વાદ તેના બ્લોગ પરથી આભાર સહ…

સેતુ ~ લતા જ. હિરાણી

કાવ્યસેતુ 187 > દિવ્ય ભાસ્કર > 26 મે 2015

કાવ્યસેતુ 187    લતા હિરાણી

માનો કે કાલે સૂરજ ઊગે નહીં

ને માનવ સર્જિત

દીવડા વચ્ચે

તારે જિંદગી

હંમેશ માટે ક્ષણે ક્ષણે

ક્ષય – અક્ષય

ચક્ર તૂટે દિન-રાત તણું

તો પ્રભુ

તારું તિમિર

દીપને અજવાળે

થાય ભાંગી ભૂકકો

પછી તું ક્યાં ? હું ક્યાં ? ….. રેખા સિંધલ

જીવન અને જીવનદાતા સામે પ્રશ્નો છે, ઉત્તર પણ છે.. સમસ્યા છે અને સમાધાન પણ શોધાઈ ચૂક્યું છે. હું અને તું, માનવી અને ઈશ્વર વચ્ચેની પાતળી ભેદરેખા ભૂંસવાનો ઉદાત્ત આશય છે. ‘અંદર ઝાંકીને જોયું તો તું ત્યાં જ હતો !’ ખરી વાત છે. જેણે જીવન આપ્યું છે, જેણે આ શરીરમાં પ્રાણ ફૂંકયા છે એણે પોતાને પણ ત્યાં જ સ્થાપિત કરી દીધો છે. પોતાનો અંશ એમાં રેડી દીધો છે. માનવી અને ઈશ્વરમાં કોઈ જુદાઇ નથી. બંને એકબીજામાં ઓગળી ગયેલા છે.

‘ધારો કે કાલે સૂરજ ઊગે નહી’… આ કાવ્યની પ્રથમ પંક્તિ આંખે ચડતા જ મનમાં…

View original post 327 more words

સમયની ચોરી

ષષ્ઠીપૂર્તિની નજીક પહોંચતા સમય જાણે ઉડતો લાગે. કામની ગતિ ધીમી પડી ગઈ છે તેનો અહેસાસ થાય સાથે સાથે નિવૃત સમયે કરવાનો વર્ષોથી થંભાવી રાખેલો આનંદનો પ્રવાહ દિલની સાથે શરીરને ય ડોલતું જોઈ ધીમો પડવા લાગે ત્યારે સમય ક્યાંથી કાઢવો તે ક્યારેક પ્રાણપ્રશ્ન બનીને ઊભો રહે છે. નિજાનંદ માટે  સમયની ચોરી સિવાય કોઈ ઉપાય ખરો?

રોજના સમયચક્રમાં ફસાઈને રાતે ૧૦થી સવારે છ એમ આઠ કલાકની મીઠી નિદ્રા માણી સવારે ઊઠી નિત્યક્રમમાં શરીરનો અંદર-બહારનો કચરો સાફ કરી ગરમાવો લાવતા ૮ના ટકોરા તો સહેજે વાગી જાય.

૮ થી ૧૦ કપડાં –વાસણ –ઘર સાફ કરતાં થઈ જાય. અમેરીકામાં કામવાળાની જગ્યાએ મશીનો હોવાથી તેને ઓપરેટ કરી બધુ ઠેકાણે વ્યવસ્થિત મૂકતા બે કલાક પણ ક્યારેક ઓછા પડે પણ પછી રસોઈ નહી કરવાની?

જો આરોગ્યની સરખી સંભાળ લેવી હોયતો ૧૦ થી ૧૨ એમ બે કલાક રસોડાના ગણી જ લો.

૧૨ થી ૨ લંચબ્રેકના અલ્પવિરામનો સમય ગણી ૨ વાગ્યે ઘરમાં ગોઠવેલી ઓફીસમાં પ્રવેશ કરીને

૨ થી ૪ કાગળીયા સાથે દોસ્તી દુશ્મની ! ફાઈલોના ખડકલાને ઊંચે મૂકી

૪ વાગ્યાથી ૮ વાગ્યા સુધી અર્થોપાજન સાથે જીવનનો આનંદ જોડી વિદ્યાર્થીઓ સાથે ગણિતના આંકડાઓની રમત રમતાં ક્યારેક થાકી પણ જવાય પણ રમ્યા/કમાયા વગર તો કેમ ચાલે?

૮ થી ૧૦ પતિ-પરિવાર અને મિત્રો સાથે દોસ્તી-દુશ્મની ચાલે! અલગ અલગ રોલ ભજવવાનો કંટાળો આવે ત્યારે આપણે આપણું પોત પ્રકાશીએ તો એ ય બીજાથી જીરવાય નહી તેની ચિંતા ! પછી એવી ચિંતાઓને અવગણી ૧૦ વાગ્યે નિદ્રાદેવીની ગોદમાં સરી પડીએ તે પહેલાં જરા અફસોસ થાય ખરો કે આજે ખાસ કંઈ વંચાયું નથી કે લખાયું નથી.

પછી યાદ આવે કે એમ તો રસોઈ કરતાં કરતાં ઈ-મેલના જવાબ આપતી વખતે વેબ-ગુર્જરી અને પરમ-સમીપે કે લયસ્તરો જેવી કેટલીક જગ્યાએ આંટો મારીને થોડું વાંચ્યુ હતું. ગોકળગાયની ગતિએ એક અંગ્રેજી પુસ્તક વાંચવાનું ય ચાલે છે પણ લખવાનું?

હાં ક્યારેક થોડો સમય આ રોજના કામોમાંથી ચોરીને કે પછી ઓફીસના કામમાંથી ઝૂંટીને કે ઉજાગરા કરીને હાંફતી ધમણ જેવા થોડાં શબ્દો અધૂરાં તો અધૂરાં અને વળી શણગાર વગરના પણ ટપકાવ્યાં કરૂં ! શબ્દો મારા શ્વાસ-પ્રાણ અને શબ્દ જ બ્રહ્મ એ ખરૂં પણ શબ્દોની દુનિયામાં શબ્દ થકી જીવવાનો સમય આવી લૂંટ-ચોરી વગર મેળવવો કઈ રીતે?

ક્ષિતિજે

તારી-મારી વચ્ચે દરિયો સાજન

                        રેલાય ખારા જળ

જળમધ્યે ડૂબ્યા સ્વપ્નો અનેક

                    રહસ્ય એના અકળ

 માંડી છે મીટ, ધામ દૂર-દેશ

                વીતતી  વિયોગે પળ

વસે જ્યાં તું તે અમ-દેશ

                   નિજ ગૃહે નેત્ર સજળ

સ્વ-આશ ડૂબે પરદેશે

                 ક્ષિતિજે સપ્તરંગી છળ

સંભવ

માનો કે કાલે સૂરજ ઊગે નહી

ને માનવ સર્જિત

દીવડા વચ્ચે

તરે જીન્દગી

હમેંશ માટે ક્ષણે ક્ષણે

ક્ષય-અક્ષય

ચક્ર તૂટે દિન-રાત તણું

તો પ્રભુ,

તારૂં તિમિર

દીપને અજવાળે

થાય ભાંગી ભૂક્કો

પછી તું ક્યાં? હું ક્યાં?

 

પત્થરને કાળજે કોતરેલી કલા

ખીણો અને પર્વતોની હારમાળામાં પથરાયેલ પત્થરનું અનોખુ સૌંદર્ય આસપાસ ઉગેલા ફૂલોના સૌંદર્યને જ્યારે નહીવત કરી દે ત્યારે ઘડીભર થાય કે ફૂલ અને પત્થરનો એટલે કે ચેતન અને જડનો વિરોધાભાસ જો લાગણીના સંદર્ભે જોઈએ તો જરાક સ્પર્શતા મુરઝાવા લાગે તેવા ફૂલ સાથે સરખાવીને સદીઓથી પવન અને પાણીનો માર ખમી ખમીને અલગ અલગ રૂપ અને રંગ ધારણ કરીને અડીખમ ઉભેલા આ પર્વતો અને ખીણોમાં રક્ષિત ચેતન અને સૌદર્યનું આપણે અવમૂલ્યન કરીએ છીએ. આ ધરતી પરનું આપણું એક પગલું સદીઓની અસરથી ઉપસતી કુદરતી સૌંદર્યરેખાઓને થંભાવી દઈ શકે છે પણ તેની અસર અદીઠ છે.

દરિયાની સપાટીથી લગભગ ૯૦૦૦ ફૂટ સુધી ઊંચા મસ્તક કરીને ઊભેલા પર્વતોના અદ્‍ભૂત સૌંદર્ય અને તેની ખીણોમાં કોતરાયેલી કુદરતી કલા કારીગીરીના દર્શનનો અમૂલ્ય અવસર રક્ષાબંધનના તહેવારે ભાઈઓને રાખડી બાંધવા અમેરીકામાં આવેલ યુટા રાજ્યના બીવર ગામે ગઈ ત્યારે સાંપડ્યો. તાજેતરમાં લીધેલી મોટેલના અનેક કામોના ઢગને એકબાજુ કરી મોટાભાઈએ જ્યારે બ્રાય્સ કેન્યોન, આર્ચીસ પાર્ક અને ઝાયન કેન્યોનની અનોખી ઝાંખી કરાવી ત્યારે પ્રકૃતિ પત્યેના તેના પ્રેમને સલામ કરવાનું મન થઈ આવ્યું. પહાડો ચઢવાની હામ અને હિંમતના અભાવને દૂર કરવા નાનાભાઈએ ખભો અને લાકડી આપ્યા. બંને ભાઈઓનો ઉલ્લાસ કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોશીની કાવ્યપંકતિ “ભોમિયા વિના મારે ભમવા’તા ડૂંગરા…”માં છલકાતો હવામાં લહેરાતો મારા હ્રદયને સ્પર્શી આ ભ્રમણને યાદગાર બનાવી ગયો.

અવાક્‍ થઈ જવાય તેવા આ સૌંદર્યનું વર્ણન શબ્દોમાં ગમે તેટલું કરીએ તો ય અનુભૂતિ વગર તે અધૂરૂં જ રહેવાનું પણ છતાં ય હૈયે છલકાતી ખુશીને વહેંચ્યા વગર જંપ નહી વળે.

આસપાસની પહાડીઓ વચ્ચેથી ચોતરફ પ્રસરતા સૂર્યોદયના તાજા કિરણોને ઝીલતાં અમે ઘરેથી નીકળ્યા બાદ લગભગ એકાદ કલાકના ડ્રાઈવ બાદ એક જગ્યાએ નજરને પકડી રાખતો એક ઊંચો સુંદર ખડક દેખાયો જેને જોવા અને ફોટા પાડવા માટે ઉભેલા બે ત્રણ કુટુંબોને અમે જોયા. ખાસ આ ખડક જોવા માટે રસ્તાની બાજુમાં નાનકડો અર્ધવર્તૂળ પાર્કીગ પ્લોટ હતો જેમાં બીજી બે કાર સાથે અમે અમારી કાર પણ ઉભી રાખી.

મોટાભાઈએ કહ્યુ, ‘પાંચ મિનિટથી વધારે અહીં સમય ન બગાડતા બાકી હજુ આગળ ઘણી સુંદર જગ્યાઓ જોવાની છે તે રહી જશે.’

મને થયુ અરે! પાંચ મિનિટમાં તો આ સુંદરતાને કેમ પીવાશે? આગળ સુંદરતા ધોધમાર વરસવાની હતી જેનાથી હું અજાણ હોઈને મનમાં થોડા રંજ સાથે ખડક પર ચોંટી ગયેલી નજરને ફેરવી હું ફરી ગાડીમાં બેસીને ખડક પર પડેલ લીસા સપાટ ચોસલાઓને નીરખવા લાગી. ભાઈ કહે, ‘આ તો હજુ શરૂઆતની ય શરૂઆત છે’. થોડીવાર થઈ ત્યાં પત્થરની બનેલી એક કુદરતી કમાન નીચેથી અમારી ગાડી પસાર થઈ.

પાછું વળીને તેની સુંદરતાને આંખમાં ભરૂં ન ભરૂં ત્યાં તો આગળની બીજી કમાન ઝૂકીને સલામ કરતી સડસડાટ નીકળી ગઈ. બારીમાંથી બાજુમાં નીચે જોયું તો ડર જન્માવે તેવી ઊંડી ખીણો! એકબાજુ ખડકો અને બીજીબાજુ ખીણો વચ્ચેના રસ્તા પર પૂરપાટ સરતી ગાડીઓ નાના હતા ત્યારે ફક્ત ચિત્રપટ પર જોયેલ અને પછી કુલુ – મનાલીની પહાડીઓ પર તે આનંદ ક્ષણિક માણેલ. આજ વર્ષો બાદ ભૂલાતા જતી એ ક્ષણોને સાવ જ ભૂલાવી દે તેવી આ સર્પાકાર રસ્તા પરની સફર કુદરતે છૂટા હાથે વેરેલા અદ્‍ભૂત સૌદર્યને કારણે મૃત્યુના ભયને પણ હડસેલી દે તેવી આનંદદાયક બની રહી. ભાઈ કહે, ‘જો હવે શરૂઆત થઈ!’

અમે દરીયાની સપાટીથી ઊંચે ને ઊંચે ચઢતા જતાં હતાં. વિશ્વની સાત અજાયબીઓમાંની એક એવી ‘ગ્રાન્ડ કેન્યોન’ની હારમાળાના ઉત્તર તરફના ભાગની નજીકના આ અગણિત ઢોળાવોને અહીં બ્રાય્સ કેન્યોન નામ આપવામાં આવ્યું છે. લગભગ ૯૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ અમે પહોંચ્યા ત્યાં એક સૂત્ર વાંચવામાં આવ્યુ ‘Where rocks meet the sky’ ખરેખર અહીં ખડકો આભને અડતા હતા! વાદળોને જોવા અમે ડોક નીચી કરી તો ખીણોમાં રમતા જોયા. આજ સુધી જોયેલા ધરતીના અનેકાનેક સુંદર રૂપો આ રૂપ પાસે ઝાંખા લાગ્યા.

યુટા રાજ્યમાં લગભગ ૩૫૦૦૦ એકર સુધી પથરાયેલ બ્રાય્સ કેન્યોન નામના આ નેશનલ પાર્કની મુકાલાતે વર્ષ દરમ્યાન લગભગ ૧૫ લાખ મુસાફરો આવે છે. જો કે આ સ્થળને કેન્યોન કહેવાય કે નહી તે પ્રશ્ન છે. લાખો વર્ષોથી બરફ, પવન અને જમીનના ધોવાણથી બનેલા અલગ અલગ આકારના પત્થરના હજારો સ્તંભો ની ફરતે જંગલી ઝાડીની લીલી વનરાજી વચ્ચે ફરતા હરણા અને જવલ્લે દેખા દેતા પર્વતીય સિંહોથી ધમરોળાતો આ પર્વતનો નીચલો ભાગ જાણે વિરાટ દેવાલયનું સુંદર પ્રાંગણ હોય તેવી સૃષ્ટિ રચે છે. અને પત્થરો પણ કેવા? કોઈ લાલ તો કોઈ ધોળો તો કોઈ ભગવો! જાણે પ્રેમ, શાંતી અને અધ્યાત્મનો ત્રીવેણી સંગમ! સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્ત સમયે સૂર્યની લાલિમાથી ચમકતા આ રંગો અનેરી આભા પ્રગટાવી પ્રવાસીને મંત્રમુગ્ધ કરીને ઘડીભર પૃથ્વીલોકને ભૂલાવી દે! જુદી જુદી ઊંચાઈએ પ્રવાસીઓ માટે બાંધેલા લગભગ ૧૫ જેટલા સ્થળોના અલગ અલગ દ્રષ્ટિકોણથી રચાતી વિભિન્ન આકૃતિઓમાં એકાકાર થવા મથતા મારા અસ્તિત્વને સ્થળની નાજુકતાનું ભાન ન ભૂલાય તે માટે કેટલીયવાર ભાઈઓએ કહ્યુ કે, ‘જો જે હોં ધોવાણની માટીથી બનેલા આ પત્થરો પર પગ મૂકતા તૂટી પડશે તો સીધી ખાઈમાં જઈ પડીશ’ મે કહ્યુ કે કદાચ એવું બને તો સૌને કહેજો કે મારૂં મૃત્યુ અતિ આનંદની પળે મુક્તિના દ્વારે થયું છે. પણ એમ બન્યુ નહી અને સમયના બંધનમાં બંધાયેલા અમે સૂર્યાસ્તની સાથે સાથે ઢાળ ઉતરતા હતા ત્યારે જોયું તો સવારે છડીદારની જેમ અમારૂં સૌ પ્રથમ સ્વાગત કરતો પેલો સુંદર ખડક વિરામની છાયામાં પોઢી ગયેલ હશે તે સૌંદયથી અંજાયેલી અમારી આંખોને પાંચ મિનિટ માટે પણ ન દેખાયો. ઘરે પહોંચ્યા ત્યારે અંધારાના ઓળા ઉતરી ચૂક્યા હતા અને થાક ઓગળીને પગને કળતર આપતો હતો. ભાઈએ કહ્યું કે વ્હેલા ઊઠી જજો કાલે આનાથી પણ સુંદર સ્થળે જવાનું છે. આશ્ચર્યથી મેં પૂછ્યુ કે આનાથી સુંદર સ્થળ હોઈ શકે ખરૂં? સર્વાંગ સુંદર એવી ધરતીના જુદા જુદા અંગોની સુંદરતાની સરખામણી જ અયોગ્ય છે તે આર્ચીસ પાર્ક અને ઝાયન કેન્યોન જોયા પછી સમજાયું.

બીજે દિવસે આર્ચીસ પાર્ક જોવા જવાનું હતું પણ પગને આરામની જરૂર હોઈને તે મુલ્તવી રાખી ઈગલ પોઈન્ટ નામના સ્કી રીસોર્ટ પર અમે ગયા. હજુ જો કે સ્નો પડવાને તો મહીનાઓની વાર હતી અને આઈસ તો ડીસેમ્બર પહેલાં સ્કીઈંગ કરવાની પરવાનગી ન આપે એટલે આ સમયે ત્યાં કોઈ પ્રવાસીઓ જોવા મળ્યા નહી પણ આ પહાડીની આસપાસની સુંદર હરીયાળી સૃષ્ટિ વચ્ચે ખળખળ વહેતા ઝરણાના સંગીત અને પવનના સૂરીલા સુસવાટે કારના પ્લેયરમાં વાગતું ગુજરાતી ગીતોનું સંગીત ઝંખવાયું તે બંધ કરી અમે પહાડીઓના ચઢાવ અને ઉતરાવ પર ગાડી સરકાવતા મેદાનો સુધી આવી પહોંચ્યા. પહાડો ઉપરના મેદાનો પર દોડતા હરણાઓમાંથી કેટલી તકેદારી રાખવા છતાં એક હરણ અમારી કાર સાથે અથડાઈને દૂર પડ્યું. તેના પગમાં ઈજા થઈ હોય તેમ જણાયું. તૂર્ત જ તે લંગડાતું દોડીને મેદાન પાછળની ઝાડીમાં અદ્રશ્ય થઈ ગયું. અફસોસ સાથે અમે દૂરના એક સ્થળે ગાડી ઊભી રાખી. આ સ્થળ પિકનિક માટે તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું. ડાબી બાજુ નાનકડું સ્ટેજ બાંધી તેની સામે સો-બસો માણસો બેસી શકે તેટલા બાંકડા ગોઠવી લાઈવ મ્યૂઝિક માટેના ઓપન એર થિયેટર જેવું બનાવ્યું હતું અને જમણી બાજુ રસોઈનો ચૂલો અને ખાવા-પીવા માટેની સુવિધા હતી. આ બંને વચ્ચે પ્રવેશવાની કેડી સીધી જ વર્તૂળાકારે ઊભેલા તોંતિગ વૃક્ષો વચ્ચે લઈ જાય. એ જ રીતે વર્તૂળકારે બાંકડાઓ પણ ગોઠવેલા હતા. તે પર બેસી વૃક્ષોની ઊંચાઈનું માપ કાઢવા મેં શક્ય તેટલી ડોક ઊંચી કરી તો પણ ટોચ સુધી નજર પહોંચી શકી નહી. લીલી ઠંડક અસ્તિત્વને ઘેરી વળી અને પાંદડે પાંદડે કવિતા ફૂટી. સ્ટેજ પર થઈ બાજુના ઝરણાનું સંગીત કાનમાં ગુંજયું સાથે જ હ્રદય આનંદથી છલકાઈને નિ:શબ્દ બન્યું. વિષાદના વાદળો આપોઆપ વિખરાઈ જાય એવી દિવ્ય શાંતી આંખો બંધ કરીને પરદેશની આ પવિત્ર ભૂમિ પર અનુભવી. પારકી અને પોતાની ભૂમિનો ભેદ આપોઆપ ઓગળતો હતો. કહેનારે સાચું જ કહ્યું છે કે સબ ભૂમિ ગોપાલકી… થોડીવારમાં એક અમેરીકન કુંટુંબ પિકનીક માટે સરસામાન લઈને આવ્યું. અમારી આંખો મળતાં જ મળેલાં એમના નિર્મળ હાસ્યમાં પ્રકૃતિનો પ્રેમ અને પ્રેમની પ્રકૃતિ એકમેક થતા જણાયા. વસુધૈવકુંટુંબકમ્‍ની ભાવનાના બીજ કદાચ કુદરત સમીપે જ વધુ વીકસતા હશે. ત્યાંથી આગળ પ્રયાણ કરતાં એક નાનકડું તળાવ નજરે ચઢ્યું. વિશાળતા હવે સહજ અનુભવાતી હતી. અમારી આંખોમાંથી અચંબાની જગ્યાએ હવે આનંદ નીતરતો હતો. ત્યાં બેસીને અમે દેશમાં વીતેલા બાળપણની મીઠી યાદોને વાગોળી. વિખૂટા પડી ગયેલા કેટલાય સ્નેહી, મિત્રો અને પડોશીઓને યાદ કરી તેમની સાથે ગાળેલા સમયના આનંદની લ્હાણી કરી.

પછીના દિવસે આર્ચીસ પાર્કની સુંદરતા માણી. યુટા રાજ્યની પૂર્વમાં ૧૨૦ ચોરસ માઈલ વિસ્તારમાં પથરાયેલી પત્થરની જુદા જુદા આકારની લગભગ ૨૦૦૦ કમાનોની આસપાસ જાણે અવકાશમાં રમવા નીકળ્યા એવા પત્થરના નાના મોટા પૂતળાઓ સાથે કલ્પના જોડીને મનગમતી આકૃતિઓ થકી એક નાનકડી સૃષ્ટિ રચી રચયિતાનો સહજ આનંદ અહીં અનુભવ્યો.

કોલોરાડો નામની નદી પર આવેલા આ વિસ્તારમાં લાલ રંગના રેતપત્થરથી રચાયેલ ખડકો અને કમાનોથી શોભતા આ સ્થળની મુલાકાતે વર્ષ દરમ્યાન લગભગ ૧૦ લાખ લોકો આવે છે. અમે ૩૬ માઈલનો સીનીક રૂટ લઈ તદન નજીકથી કુદરતની આ કોતરણીને હ્રદયમાં કોતરવા પ્રયત્ન કર્યો. બેલેન્સ રોક, ડેલીકેટ આર્ક, ઓ રીંગ, વીન્ડોઝ અને સૌથી મોટી ૩૦૬ ફૂટની લેન્ડસ્કેપ આર્ક આવા અલગ અલગ નામના કેટલાય ફોર્મેશન પત્થરની નાજુકાઈ દર્શાવતા ઊભા છે. પ્રકૃતિદેવી તેની વિશાળ ગોદમાં પત્થરના આભૂષણો સાથે આપણને પણ તેની માયામાં લપેટી લેવા હોઠની કમાનથી હાસ્ય વેરીને ચુંબક માફક તેની નજીક ખેંચવામાં અહીં સફળ રહી છે.

સાંજ ક્યારે પડી ગઈ તેની ખબર ન રહી. દિવસ દરમ્યાન બે લિટર પાણી પી ગયા પછી પણ ગળે શોષ પડતો હતો. તપતો સૂર્ય ખડકોને તો ભીનાશથી મુક્ત કરી રક્ષા બક્ષતો હતો પણ પ્રવાસીઓને ખડકોની ઓથ સિવાય ચાલવાની મનાઈ ફરમાવતો હતો. અહીં પણ ખડકોની તરાડો વચ્ચે ઉછરતી જીવસૃષ્ટિ જોઈ ‘વાહ કુદરત!’ નો ઉદ્‍ગાર સરી પડ્યો.

છેલ્લા દિવસે ૩૦ લાખ લોકો વર્ષ દરમ્યાન જેની મુલાકાતે આવે છે એવા ૨૨૯ ચોરસ માઈલ વિસ્તાર ધરાવતા ઝાયન નેશનલ પાર્કની મુલાકાતે અમે પહોંચ્યા ત્યારે અમારી પાસે ફક્ત ત્રણ કલાક જ બચ્યા હતા. રાતની ફ્લાઈટમાં પાછા ટેનેસી જવાનું હતું. ‘પાપ નગરી’ તરીકે ઓળખાતા જુગારના ચમકદાર મથક લાસ-વેગાસના એરપોર્ટ પર પહોંચવા માટે બીજા બે કલાક રોડ પર કાઢવાનાં હતાં. અમારી આખી સવાર એક અજાણી સુમસામ જગ્યાએ કુતૂહલવશ થઈ ભૂલા પડવામાં વીતી ગઈ હતી. માઈલો સુધી સાંકડી કેડી અને એક તરફ ઊંડી ખાઈ! ગાડી પાછી વાળવા માટે જોઈએ એટલી જગ્યા પણ છેક છેવાડે ડર લાગે તેવી ખીણની ટોચે જોવા મળી ત્યારે થયું કે હાશ બચ્યા! સેલ ફોનમાં પણ સિગ્નલ નહોતા મળતા અને નકશો હાથમાં લેતાં માઉન્ટન લાયનની બીક પણ બેસી ગયેલી. હકિકતમાં ભૂતકાળમાં ત્યાં એક પુલ હતો જે ઘણા વખતથી તૂટી ગયેલ અને એક વખતની પ્રખ્યાત જગ્યા અવાવરૂ થઈ ગયેલ જેના અવશેષો જોવા મળ્યા પણ માઈલોના માઈલો સુધી કોઈ કાર કે માનવ નજરે ન પડ્યા છેવટે એક ઝૂંપડી જેવી જગ્યાએ આ જંગલમાં આગ લાગે તો સરકારને ચેતવવા એક રક્ષક નીમ્યો હતો તેને મળી રસ્તો પૂછી સાચે રસ્તે વળ્યા ત્યાં બપોર થઈ ચૂકી હતી.

આ પાર્કમાં આવેલ ૧૫ માઈલ લાંબી અને અડધો માઈલ ઊંડાઈવાળી ઝાયન કેન્યોનની બસ રાઈડ લેવાનું અમે વિચાર્યુ. સમયના અભાવે નાની મોટી કેડીઓ પર પગે ચાલવાનો આનંદ જતો કરવો પડ્યો. અહીં પર્વતારોહણના શોખીનો માટે સીધા ચઢાણવાળા ખડકો પણ છે. જેમાં ચઢવામાં સરળ, મધ્યમ અને અઘરી એવી ત્રણ પ્રકારની લાંબી-ટુંકી કેડીઓ અલગ અલગ જગ્યાએ કંડારવામાં આવી છે. અહીં બીજી ખાસ વિશેષતા પાણીની છે. વર્જિન નામની નદીનું વહેણ આપણને હર્ષથી છલકાવીને તેના પટમાં ચાલવાનો અનેરો આનંદ પણ લૂંટવા દે! પાણીને કારણે હરિયાળા વૃક્ષો પણ ઘણા હતાં. જાણે કે ઊંચા ઊંચા ખડકોના પગમાં રમતાં ઝૂમતા લીલા બાળુડા! બસમાંથી અહીંના સૌંદયના ફક્ત દર્શન જ કર્યા. ‘સૌંદર્ય પામતા પહેલાં સૌંદર્ય બનવું પડે’ ગણગણીને કવિ શ્રી કલાપીને યાદ કરતા અમે પાછા ફર્યા.

ધરતીને નમન, આકાશને ચુંબન અને વાદળ સાથે વાતો કરતાં આ પર્વતો અને યુગોથી ચાલતી તેના ધોવાણની પ્રક્રિયાથી  ખીણમાં ઉગેલા ખડકો, શીલાઓ, સ્તંભોની અદ્‍ભૂત હારમાળા જોઈ તેના રચયિતાથી કોઈ પણ પૃથ્વીવાસી અભિભૂત થયા વગર રહે તો જ નવાઈ!