‘ધ આલમન્ડ ટ્રી’ પુસ્તકનો રસાસ્વાદ

પ્રશિષ્ટ કૃતિ પરિચય શ્રેણીના ૮૭મા મણકામાં આજે અમેરિકાથી જોડાયેલાં સુશ્રી રેખાબેન સિંધલે મિશેલ કોહેન કોરસંતીની નવલકથા ‘ધ આલમન્ડ ટ્રી’ વિશે બહુ જ રસપ્રદ અને વિચારપ્રેરક વાત કરી હતી.

મૂળે હિબ્રુ ભાષાના લેખિકાએ અંગ્રેજીમાં લખેલી આરબ પ્રદેશના એક આરબ પરિવારની સંઘર્ષ ગાથાને રેખાબેને ગંભીર છતાં રસાળ શૈલીમાં મૂકી આપી હતી.

જેવી સ્થિતિ હિટલરના સમયમાં યહૂદીઓને ભોગવવાની થયેલી તેવી જ રીતે યહૂદીઓ દ્વારા ઈઝરાયેલમાં આરબો પ્રત્યે અત્યાચારભર્યો થતો વ્યવહાર લેખિકાએ અનુભવ્યો છે ને આબેહૂબ આલેખ્યો પણ છે.

આનંદની ઘટના એ પણ બની હતી કે વ્યાખ્યાન અંતે રેખાબેને આ કૃતિનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ થાય એવી તીવ્ર ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી જેનાં પ્રતિસાદ રૂપે શ્રી અશ્વિનભાઈ ચંદારાણાએ સહર્ષ એ કામ સ્વીકાર્યું હતું.

આપણી શ્રેણીની આ પણ એક મંગળ ફળશ્રુતિ

(સરકારી વિનયન અને વાણિજ્ય કૉલેજ રાપર, કચ્છ)

 (સત્ય ઘટના પર આધારિત)

ક્યાં છે એ કન્યા?

“બહેન, ધરતીકંપમાં દીકરી મરી ગઈ હોત તો ય સારૂં હતું.  પણ આ તો ખોવાઈ ગઈ છે એટલે ભૂલી નથી શકાતો એ ગોઝારો દિવસ! વર્ષો વીતી ગયા તો પણ યાદ આવતા હજી ય રડી પડાય છે” મારી સાથે વાત કરતા મંજુબેનની આંખમાં પાણી ધસી આવ્યા. ૨૦૦૧માં કચ્છમાં થયેલી કુદરતી હોનારતનો તીવ્ર આંચકો મંજુબેનના હ્રદયમાં ન પૂરાય તેવી મોટી તિરાડ પાડી ગયો હતો. જે સમયે દેશ-વિદેશથી હજારો લોકો આર્થિક મદદ માટે દાનનો પ્રવાહ મોકલી રહ્યા હતા તે સમયે ઘટના સ્થળે દોડી જઈને એક નરપિશાચે મદદના બહાના હેઠળ જે દુષ્કૃત્ય આચર્યુ હતું તેનો પુરાવો એટલે મંજુબેનની ખોવાયેલી પુત્રી! એમની કથા-વ્યથાની અમીટ અસર માનવતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે. કુદરતના કોપથી ઘેરાયેલા ઉદાસીના વાદળો વચ્ચે ક્યાંક ક્યાંક ઝબૂકતી વીજ જેવી આશા પણ ડરથી કાંપતી થઈ જાય છે. આ કંપનમાં મને મંજુબેનનો ચહેરો દેખાય છે. કચ્છના જે કુદરતી ઉપચાર કેન્દ્રમાં મેં મહિનો ગાળ્યો હતો તે સંસ્થામાં મંજુબેન મસાજ ક્યાં છે એ કન્યા? (સત્ય ઘટના પર આધારિત)

“બહેન, ધરતીકંપમાં દીકરી મરી ગઈ હોત તો ય સારૂં હતું.  પણ આ તો ખોવાઈ ગઈ છે એટલે ભૂલી નથી શકાતો એ ગોઝારો દિવસ! વર્ષો વીતી ગયા તો પણ યાદ આવતા હજી ય રડી પડાય છે” મારી સાથે વાત કરતા મંજુબેનની આંખમાં પાણી ધસી આવ્યા. ૨૦૦૧માં કચ્છમાં થયેલી કુદરતી હોનારતનો તીવ્ર આંચકો મંજુબેનના હ્રદયમાં ન પૂરાય તેવી મોટી તિરાડ પાડી ગયો હતો. જે સમયે દેશ-વિદેશથી હજારો લોકો આર્થિક મદદ માટે દાનનો પ્રવાહ મોકલી રહ્યા હતા તે સમયે ઘટના સ્થળે દોડી જઈને એક નરપિશાચે મદદના બહાના હેઠળ જે દુષ્કૃત્ય આચર્યુ હતું તેનો પુરાવો એટલે મંજુબેનની ખોવાયેલી પુત્રી! એમની કથા-વ્યથાની અમીટ અસર માનવતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે. કુદરતના કોપથી ઘેરાયેલા ઉદાસીના વાદળો વચ્ચે ક્યાંક ક્યાંક ઝબૂકતી વીજ જેવી આશા પણ ડરથી કાંપતી થઈ જાય છે. આ કંપનમાં મને મંજુબેનનો ચહેરો દેખાય છે. કચ્છના જે કુદરતી ઉપચાર કેન્દ્રમાં મેં મહિનો ગાળ્યો હતો તે સંસ્થામાં મંજુબેન મસાજ કરવાનું કામ કરતા હતા. સાડા પાંચ ફૂટની ઊંચાઈ, એકવડિયા શરીરનો સુરેખ બાંધો, નમણો ચહેરો અને ઘઉંવર્ણી ત્વચા ધરાવતી આ સ્ત્રીની પુત્રી પણ એટલી જ આકર્ષક હશે એમ મંજુબેનની વાત પરથી લાગતુ હતુ.

 “કેટલી ઉંમર હતી તમારી દીકરીની?” મારા આ પ્રશ્નના જવાબમાં મંજુબેન કહેવા લાગ્યા, “તેર વર્ષની મારી શીલા મારા સાસુ ભેગી હોસ્પીટલમાં અમારા એક સગાની ખબર કાઢવા ગયેલી. મારી તો ના હતી પણ સાસુ સામે હું કંઈ બોલી શકી નહી. ધરતીકંપમાં હોસ્પીટલની ઈમારત તૂટી પડી હતી. મારા સાસુ હેમખેમ ઘરે આવ્યા પણ શીલાનો પત્તો ન લાગ્યો.” મંજુબેનને મનમાં બે પીડાઓ ભેગી હતી. તે માનતા હતા કે સાસુ સામે એમનું ચાલ્યું હોત તો એમણે દીકરી ગુમાવવી ન પડત. ધરતીકંપ થશે એવી ખબર તો ક્યાં એના સાસુને પણ હતી. એ દાદીમાની પીડાની પણ ફક્ત કલ્પના જ કરવાની રહી.

“કદાચ એમ બન્યું હોય કે ધરતીકંપની ઊથલપાથલમાં દટાઈ ગઈ હોય” મારી આ શંકાનો જવાબ આપતા મંજુબેનના ગળામાં ડૂમો ભરાઈ આવ્યો. મારી પીઠ ચોળતા એમના હાથ ધીમા પડી ગયા. ગળગળા સાદે કહેવા લાગ્યા, “મદદ માટે આવેલા વાહનોમાંના એકમાં તેને ચડતી એક ઓળખીતાએ જોઈ હતી. એક બીજા ભાઈએ પણ દોડાદોડીમાં તેને જોઈ હતી. બહુ તપાસ કરી પણ કોની ગાડી હતી અને કઈ દીશામાં ગઈ તે ખબર જ ન પડી. આના કરતાં તો મરી ગઈ હોત તો વધારે સારૂં હતું” કહીને એમણે સાડલાના છેડાથી આંસુ લૂછયા.

એક તો હોસ્પીટલ ગામને છેડે હતી વળી ચારેબાજુ તારાજી! કોઈક ઘાયલ તો કોઈક બેભાન. જે હેમખેમ હતા તે રઘવાયા અને ખોવાયેલા હતા તેમાં ક્યું વાહન કોને અને કેટલાને લઈ ગયું તેની નોંધ કોણ લે? જેને જે હાથ લાગ્યું તેમાં બેસીને ભાગવાનો પ્રયત્ન સૌ કરતા હશે તે કલ્પી શકાય છે.

અમારા ગામમાં થતા હુલ્લડો વખતે લૂંટ અને ચોરીના કેટલાય કિસ્સા મેં સાંભળ્યા હતા પણ કુદરતી હોનારતને કારણે અચાનક આવી પડેલી આફતની કરૂણાજનક સ્થિતિ વચ્ચેથી આ રીતે કોઈ સગીર કન્યાને ઊઠાવી લઈ જઈ શકે એ મારી ધારણા બહારની વાત હતી.

બની શકે કે શીલાને એમ કહેવામાં આવ્યુ હોય કે ધરતીકંપને કારણે તેના પરિવારના બધા જ મૃત્યુ પામ્યા છે. બની શકે કે મદદને નામે તેને ફોસલાવીને……ગુમનામ કરી દેવામાં આવી હોય. શીલા ક્યાં હશે અને તેના પર શું વીતી હશે? તેની ધ્રૂજાવી નાખતી કલ્પના જગનિયંતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે.

(આ સત્યઘટનાના પાત્રોના નામો કલ્પિત છે)કરવાનું કામ કરતા હતા. સાડા પાંચ ફૂટની ઊંચાઈ, એકવડિયા શરીરનો સુરેખ બાંધો, નમણો ચહેરો અને ઘઉંવર્ણી ત્વચા ધરાવતી આ સ્ત્રીની પુત્રી પણ એટલી જ આકર્ષક હશે એમ મંજુબેનની વાત પરથી લાગતુ હતુ.

 “કેટલી ઉંમર હતી તમારી દીકરીની?” મારા આ પ્રશ્નના જવાબમાં મંજુબેન કહેવા લાગ્યા, “તેર વર્ષની મારી શીલા મારા સાસુ ભેગી હોસ્પીટલમાં અમારા એક સગાની ખબર કાઢવા ગયેલી. મારી તો ના હતી પણ સાસુ સામે હું કંઈ બોલી શકી નહી. ધરતીકંપમાં હોસ્પીટલની ઈમારત તૂટી પડી હતી. મારા સાસુ હેમખેમ ઘરે આવ્યા પણ શીલાનો પત્તો ન લાગ્યો.” મંજુબેનના મનમાં બે પીડાઓ ભેગી હતી. તે માનતા હતા કે સાસુ સામે એમનું ચાલ્યું હોત તો એમણે દીકરી ગુમાવવી ન પડત. ધરતીકંપ થશે એવી ખબર તો ક્યાં એના સાસુને પણ હતી. એ દાદીમાની પીડાની પણ ફક્ત કલ્પના જ કરવાની રહી.

“કદાચ એમ બન્યું હોય કે ધરતીકંપની ઊથલપાથલમાં દટાઈ ગઈ હોય” મારી આ શંકાનો જવાબ આપતા મંજુબેનના ગળામાં ડૂમો ભરાઈ આવ્યો. મારી પીઠ ચોળતા એમના હાથ ધીમા પડી ગયા. ગળગળા સાદે કહેવા લાગ્યા, “મદદ માટે આવેલા વાહનોમાંના એકમાં તેને ચડતી એક ઓળખીતાએ જોઈ હતી. એક બીજા ભાઈએ પણ દોડાદોડીમાં તેને જોઈ હતી. બહુ તપાસ કરી પણ કોની ગાડી હતી અને કઈ દીશામાં ગઈ તે ખબર જ ન પડી. આના કરતાં તો મરી ગઈ હોત તો વધારે સારૂં હતું” કહીને એમણે સાડલાના છેડાથી આંસુ લૂછયા.

એક તો હોસ્પીટલ ગામને છેડે હતી વળી ચારેબાજુ તારાજી! કોઈક ઘાયલ તો કોઈક બેભાન. જે હેમખેમ હતા તે રઘવાયા અને ખોવાયેલા હતા તેમાં ક્યું વાહન કોને અને કેટલાને લઈ ગયું તેની નોંધ કોણ લે? જેને જે હાથ લાગ્યું તેમાં બેસીને ભાગવાનો પ્રયત્ન સૌ કરતા હશે તે કલ્પી શકાય છે.

અમારા ગામમાં થતા હુલ્લડો વખતે લૂંટ અને ચોરીના કેટલાય કિસ્સા મેં સાંભળ્યા હતા પણ કુદરતી હોનારતને કારણે અચાનક આવી પડેલી આફતની કરૂણાજનક સ્થિતિ વચ્ચેથી આ રીતે કોઈ સગીર કન્યાને ઊઠાવી લઈ જઈ શકે એ મારી ધારણા બહારની વાત હતી.

બની શકે કે શીલાને એમ કહેવામાં આવ્યુ હોય કે તેના પરિવારના બધા જ ધરતીકંપને કારણે મૃત્યુ પામ્યા છે. બની શકે કે મદદને નામે તેને ફોસલાવીને……ગુમનામ કરી દેવામાં આવી હોય. શીલા ક્યાં હશે અને તેના પર શું વીતી હશે? તેની ધ્રૂજાવી નાખતી કલ્પના જગનિયંતા પરનો વિશ્વાસ ડગાવી દે છે.

(આ સત્યઘટનાના પાત્રોના નામો કલ્પિત છે)

સત્તા અને નાગરિકતા

અમારી પડોશમાં રહેતા જેસનની આજે હાઈસ્કૂલ ગ્રેજ્યુએશન પાર્ટી હતી. દૂર રહેતા દાદા-દાદી અને કાકા-કાકી વિગેરે સગાવ્હાલાઓથી તેનું ઘર ધમધમતું હતું. સ્ટ્રોબેરી પાઈની મીઠી સુંગધ તેમના ઓવનમાંથી મારા ઘર સુધી ફેલાઈને ઊંડા શ્વાસ લેવા પ્રેરતી હતી. થોડીવારમાં ડોરબેલ વાગી ઘડિયાળમાં જોયુ તો સવારના આઠ વાગ્યા હતા. દરવાજે જેસનનો નાનોભાઈ રેગન મારા આંગણાનું ઘાસ કાપવાની પરવાનગી માંગતો ઊભો હતો. દર શનીવારનો આ ક્રમ આજે પણ તેણે જાળવ્યો એટલે મેં કહ્યું કે, “તારે ત્યાં પાર્ટી છે તો આજે નહી કાપે તો ચાલશે.” “પાર્ટી તો બપોર પછી છે” એમ કહી હસતા ચહેરે ચૌદ વર્ષનો રેગન ઘાસ પર મશીન ફેરવવા લાગ્યો. હું ઘરમાં પાછી ફરી ત્યારે તેના ગીતનો લલકાર મારા કાનમાં પ્રસન્નતા રેડતો હતો. જેસન હવે કોલેજમાં જવાનો હોવાથી થોડા અઠવાડિયાથી તેણે રેગનને ઘાસ કાપવાનું કામ સોંપી દીધું હતું. પહેલીવાર તે કામ કરી પૈસા લઈને ગયો પછી તે જ બપોરે મેં તેને તેના ડેડી સાથે અમારા આંગણાના ઝાડ ફરતે મશીન ફેરવતો જોયો હતો. વૃક્ષ ફરતે થોડુંક ઘાસ બરાબર કપાયું ન હતું તેથી તેના ડેડી તેને ફરી લઈ આવ્યા હતા. હજુ અમારૂં ધ્યાન તો એ જગ્યાએ ખેંચાયું પણ નહોતું. અને અમે જોયું હોત તો પણ ચલાવી લીધુ હોત. તેના ડેડી જેરેમીને પણ મેં જ્યારે ‘કંઈ વાંધો નહી’ કહ્યું ત્યારે મને કહે, “અહીં કામની ગુણવત્તાનો સવાલ છે ઘાસનો નહી અને એટલે જ હું જોવા આવ્યો હતો કે જેથી અત્યારથી તેને જેમતેમ કામ કરવાની આદત ન પડે”

જેરેમી, પત્ની ક્રિસ્ટી અને ત્રણ સંતાનો સાથે અમારા પડોશમાં રહે છે. યુનીવર્સીટીમાં ધર્મના લેકચરર તરીકે નોકરી કરતો જેરેમી ચર્ચમાં પાદરી તરીકેની સેવા પણ આપે છે. તે ઉપરાંત ફાજલ સમયમાં રંગરોગાન જેવું કોઈ ગમતું કામ મળી જાય તો તે કરીને વધારે પૈસા ઊભા કરવામાં પણ ખોટી શરમ નહી. કદાચ એ જ કારણે તેના ઘરમાં સમૃદ્ધિ છલકાતી જોવા મળે. અમેરીકન જીવનરીતીની કેટલીક વિચારપ્રેરક ઊજળી બાજુઓ આવા પરિવારોમાં જોઈ પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ વિષેનો મારો ભ્રમ દૂર થતો રહ્યો છે. જેરેમીના કિશોર વયના દીકરા જેસન સાથે વાત કરતા મને એક વધુ ઊજળી બાજુ જોવા મળી.

એમના આમંત્રણને માન આપી અમે અભિનંદન આપવા પાર્ટીમાં ગયા ત્યારે જેશન ખુબ વ્યસ્ત હશે આથી એની સાથે બહુ વાત નહી થાય તેમ મેં માન્યું હતું પણ જોયું તો દરેક મહેમાનની જેમ અમારી સાથે પણ તેણે નિરાંતે વાત કરી અને તેની અત્યાર સુધીની સિદ્ધિના સર્ટીફિકેટ્સ અને મેડલ્સ બતાવા લાગ્યો. જેમાં રમતગમત ઉપરાંત નૃત્ય, ચિત્રકલા, વક્તૃત્વકળા અને સ્વીમીંગ વિગેરેના છઠ્ઠાથી બારમા ધોરણ સુધીના ૨૫થી ય વધારે સર્ટીફિકેટ્સ અને ઘણા મેડલ્સ જોવા મળ્યા. અભ્યાસમાં પણ તે તેજસ્વી હતો. 

તેની સાથે વાત કરીને હું ઘણી પ્રભાવિત થઈ કારણ કે આગળ અભ્યાસ અને વ્યવસાયની બાબતમાં એ ખુબ સ્પષ્ટ હતો એટલું જ નહી પણ સમાજને કઈ રીતે ઉપયોગી થઈ શકાય તે અંગે પણ ગંભીરતાથી વિચારતો હતો. માધ્યમિક શાળામાં કોચની નોકરી દ્વારા બુલી વિદ્યાર્થીઓને યોગ્ય શિક્ષા આપી અન્ય વિદ્યાર્થીઓને એમનાથી બચાવવા તે તેની મુખ્ય ભાવના! શાળામાં રમતગમતની તાલિમ સાથે આ તાલિમ પણ આપી શકાય એવા ઉત્તમ વિચારનો જન્મ કદાચ દેશની હાલની પરિસ્થિતિમાંથી જન્મયો હોય એમ પણ બને. કિશોરોને યોગ્ય દિશા તરફ વાળવામાં કઈ રીતે યોગદાન આપી શકાય તે આ કિશોરે વ્યવસાયની પસંદગીમાં ભાવિ પેઢીના ઘડતરને અગ્રક્રમે મૂકી એક કેડી તરફ નિર્દેશ કર્યો હતો જે પર ચાલવાનો તેનો શુભ આશય દ્રઢ હતો. તેની માતાએ પણ આ વાતને ખૂબ ગર્વ સાથે ટેકો આપ્યો. પિતા જેરેમીના મૌન હાસ્યમાં તેની ગર્વસૂચક સંમતિ સ્પષ્ટ હતી. અમેરીકાની રાજધાની પર ૨૦૨૧ની છઠ્ઠી જાન્યૂઆરીએ બુલીઓએ જે હલ્લો કર્યો તેની નાગરિકો પર પડેલી અસરનો આ પણ એક પ્રતિભાવ હોઈ શકે એમ માનવા મન પ્રેરાય છે.    

આજના કિશોરો જે આવતા કાલના નાગરિકો છે તેઓના વિચારની દિશા જો યોગ્ય હોય તો આ દેશની આવતીકાલની બહુ ચિંતા નહી કરવી પડે એવી આશા આવા કિશોરોને મળીને જાગે છે. તેજસ્વી હોવા છતાં તેનું લક્ષ્ય ફક્ત ઊંચા પગાર અને મોટી પદવીઓ તરફ જ નહી પણ આસપાસના લોકોની સુરક્ષા પ્રત્યે પણ હતું. એ જવાબદારી ફક્ત તંત્રની જ નહી નાગરિકોની પણ છે તે અહીં સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે.

સૂના રે પડ્યા…….

સૂના રે પડ્યા રે ઓરડાં સૂના રે પડ્યા….
મા વિનાના ઘરમાં અમે સૂના રે પડ્યા….

મા નો સંદેશ અમને દરિયાપાર પહોંચે
ઊના રે પડ્યા આંસુ ઊના રે પડ્યા….
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

આંબાનો છાંયો અગ્નિ પરે ભડભડે
પીળા રે પડ્યા તડકા પીળા રે પડ્યા…
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

મમતાના બોલ મધૂરા કંઠે અટક્યા
ધીરા રે પડ્યા ટહૂકા ધીરા રે પડ્યા
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

દિલનો દીવો મારો થરથરે પ્રેમ વાટે
ઊણા રે પડ્યા ઉજાસ ઊણા રે પડ્યા
મા વિનાના અમે સૂના રે પડ્યા..

મારા વ્યવસાયની સંઘર્ષગાથા

(આ લેખને ભાવનગર ગદ્યસભાએ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૦માં યોજેલ હરિફાઈમાં નોંધપાત્ર કૃતિ તરીકે આશ્વાસન ઈનામ મળેલ છે)

શૂન્યથી અનંત સુધીની સફર કરાવતા અંકોના સૂત્રો સમજાવવા અને ગણિતના કોયડાઓ ઉકેલવાની તાલિમ આપવી તે મારો હાલનો વ્યવસાય એટલે કે હું ગણિતની શિક્ષિકા છું. અમેરિકામાં લગભગ છેલ્લા દસ વર્ષથી ખાનગી ક્ષેત્રે આ કાર્ય કરૂં છું. સ્વદેશમાં કારકિર્દીની શરૂઆતના સાતેક વર્ષ માધ્યમિક શાળામાં ગણિત અને વિજ્ઞાનની શિક્ષિકા તરીકે કાર્ય કરેલ પછી વચ્ચેના લગભગ વીસેક વર્ષો સુધી અમેરિકા આવ્યા બાદ અનેક સંઘર્ષો વચ્ચે મને ગમતા આ મૂળ વ્યવસાયને જાળવી રાખ્યાનો મને આનંદ છે.

સરકારી શાળામાં ગણિત અને વિજ્ઞાનનું શિક્ષણ ગુજરાતી ભાષામાં આપવું તે એક વાત છે અને એ જ શિક્ષણ પ્રરપ્રાંતમાં અંગ્રેજી ભાષામાં આપવું તે તદન અલગ બાબત છે. અમેરીકા આવ્યા બાદ અંગ્રેજી ભાષા આવડતી હોવા છતાં બોલીમાં વપરાતા અલગ ઉચ્ચારોને કારણે શરૂઆતમાં નોકરી મળવી મુશ્કેલી હતી પણ એથી ય વધુ મુશ્કેલી તો એ હતી કે ત્યાં મેળવેલી પદવી અહીં માન્ય નથી. આ કારણે અમેરીકાની યુનિવર્સિટીનું સર્ટીફીકેટ મળે પછી જ કોઈ પણ શાળામાં નોકરી માટે અરજી કરી શકાય. સાથે આવેલ પરિવારમાં ત્રણ બાળકોને ભણાવવા અને ઘર ચલાવવા માટે આવક ઊભી કરવાના પડકાર સાથે આ પડકાર ઝીલવા માટે જોઈતા ફી ના પૈસા અને સમયની ખેંચને કારણે તત્કાળ તે વિચાર પડતો મૂક્વો પડ્યો હતો.

પરદેશની ધરતી પર પગ મૂકતા જ શરૂઆતમાં ભવિષ્ય બાબતની ઘણી બધી અનિશ્ચતતા એક સામટી આવી પડી હતી. ફક્ત આર્થિક જ નહી, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક ભિન્નતા વચ્ચે ટકી રહેવા માટે કમર કસવાની હતી. ગણિતના આંકડાઓ આવક-જાવકના બે છેડા મેળવવા પૂરતા સીમિત થઈ ગયા અને કોયડાઓ વધતા ગયા. 

શરૂઆતમાં મારી દીકરીઓને અને તેની સખીઓને શાળાના હોમવર્કમાં મદદ કરતાં કરતાં અહીંની શાળાઓ અને પદ્ધતિ વિષે ઘણી જાણકારી મળી જેમાં એ પણ જાણવા મળ્યું કે અમેરીકાના વિદ્યાર્થીઓ ગણિતમાં વિશ્વ સ્તરે ઘણા પાછળ છે જ્યારે ભારતના વિદ્યાર્થીઓ ઘણા આગળ છે અને છતાં મને એટલે કે ત્યાંની અનુભવી શિક્ષિકાને અહીં શિક્ષણ આપવાની તક મળે તેવી શક્યતા નહીવત્‍ જણાતી હતી.

શરૂઆતમાં ગુજરાન ચલાવવા માટે મેડિકલ લેબોરેટરીમાં ટેકનીશીયન તરીકે નોકરી શરૂ કરી દીધી અને સાથે સાથે ગણિતના શિક્ષક તરીકેનું સર્ટીફિકેટ મેળવવા માટે કચેરીઓ અને યુનિવર્સિટીમાં ધક્કા ખાવા પણ શરૂ કર્યા. નિયમોની આંટીઘૂંટી અને આવકની મર્યાદાને કારણે મારે મારા આ ગમતા વ્યવસાયને થોડા સમય માટે એકબાજુ કરવો પડ્યો. લેબોરેટરીમાં આર્થિક પ્રગતિની સાથે ઘરે અભ્યાસમાં દીકરીઓની પ્રગતિ પર ધ્યાન આપવાની જરૂરિયાત અગ્રક્રમે હતી.

નવી ભૂમિ પર વસવાટના સંઘર્ષમાં થોડા વર્ષો વીત્યા. આ દરમ્યાન જાણવા મળ્યું કે  માર્કેટમાં જાહેર સ્થળોએ ચાલતા ગણિતના ખાનગી વર્ગોમાં ઊંચી ફી આપ્યા પછી પણ ધાર્યું પરિણામ ન મળવાથી વાલીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ અન્ય ટ્યૂટરની શોધમાં હોય છે અને અછત અનુભવે છે. આ જાણ્યા પછી અહીંની ડીગ્રીની ઝંઝટમાં પડવા કરતા મેં ખાનગી ક્ષેત્રે ટયૂટરીંગ કરવાનો નિર્ધાર કર્યો. આ દરમ્યાન અહીંના અંગ્રેજી ઉચ્ચારણો પર સારો કાબુ આવી ગયો હતો અને દીકરીઓ પણ કોલેજમાં પ્રવેશી ચૂકી હતી.

કોઈ પણ કાર્યની શરૂઆત હંમેશ અઘરી જ હોય તે સમજણ સાથે વિદ્યાર્થીઓ મેળવવા માટે સામાજીક કાર્યકરોને ટ્યુટર પૂરા પાડતી સંસ્થામાં મેં મારૂં નામ નોંધાવ્યું. આ માટેની જરૂરી લાયકાત મારી પાસે હતી અને વળી તેમાં મને સ્વતંત્રપણે કામ કરવાની તક પણ હતી. આ રીતે મેં પાર્ટતાઈમ ગણિત શીખવવાનું કાર્ય શરૂ કર્યુ. સરકાર દ્વારા મળતું આર્થિક વળતર પ્રમાણમાં ઘણું ઓછું પણ ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને તેમના ઘરે જઈ મદદ કરવાનો આત્મસંતોષ મળતો. આ અનુભવે અહીંની અલગ સંસ્કૃતિ પ્રત્યેનો મારો અભિગમ વધુ હકારાત્મક થયો. આ વિદ્યાર્થીઓ સાથેની કેટલીક અવિસ્મરણીય ક્ષણોએ મારી વ્યવસાયિક ભૂમિકાને એક જુદા જ સ્તરે મૂકી દીધી. મને લાગ્યું કે ગણિત દ્વારા વિદ્યાર્થીઓને નિરાશામાંથી બહાર લાવી એમનો આત્મવિશ્વાસ વધારી શકાય છે અને તેને લીધે તેમને બીજા વિષયમાં પણ સારૂં પરિણામ મળી શકે છે. ઉપરાંત મગજની કસરત તેમના મનને તાજગી બક્ષે છે.

અમેરીકામાં પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટેશન મર્યાદિત છે આથી જાતે ડ્રાઈવ કરીને અલગ અલગ જગ્યાએ જવાનું અઘરૂં પડતું. રસ્તા પર સમય પણ ઘણો નીકળી જાય વળી હવામાનની અનિશ્ચિતતા કાયમની! એવામાં એકવાર ટ્યૂશન કરી પાછા ફરતી વખતે વાવાઝોડામાં ઝાડ પડવાને કારણે રસ્તો બંધ થવાથી કાર સાથે હું ફસાઈ ગઈ. પછાત વિસ્તારના કાચા રસ્તા પર આવા સમયે મદદ મળવી મુશ્કેલ હતી અને અંધારૂં વધ્યે જતું હતું. આગાહીના સમય કરતાં પવન વહેલો ફૂંકાયો હતો અને મારે પાછા ફરવામાં ધાર્યા કરતા મોડું થયું હતું. ચિંતાથી વ્યથિત મારા પતિ, મારૂં આ કાર્ય છોડવાનો આગ્રહ કરશે તેની મને ખાતરી હતી પણ વ્યવસાયની ચિંતા કરતાં એ સમયે જીવની ચિંતા વધારે હતી. થોડીવારમાં પવન થોડો શાંત પડ્યો પણ બીક વધી કે અનરાધાર વરસાદમાં ગાડીના પૈડા જો ગારામાં ખૂંપી ગયા તો રાત હવે આ ગાડીમાં જ સૂમસામ રસ્તા વચ્ચે કાઢવી પડશે. સેલ ફોનમાં સિગ્નલ મળતું ન હતું અને બીજો કોઈ રસ્તો સૂઝતો નહોતો. પ્રાર્થના સિવાય બીજું કંઈ જ થઈ શકે તેમ ન હતું. એકાદ કલાક પછી ઝગારા મારતી પોલીસની ગાડી જોઈને જીવમાં જીવ આવ્યો અને રાત પહેલાં ઘરે પહોંચી શકાયું.

બીજા દિવસે સવારની ભીની માટીની સુંગધ વચ્ચે વિચાર રોપ્યો કે ગણિતના વર્ગો હવે મારા ઘરે ચલાવવા. દીકરીઓ કોલેજમાં હતી આથી એમનો અભ્યાસખંડ ક્લાસરૂમમાં ફેરવ્યો. વિદ્યાર્થીઓ અને ખાસ તો વાલીઓ સુધી મારા કાર્યની અરજ અને ગરજ કેમ રજૂ કરવી તે વિકટ જણાતો પ્રશ્ન સરળ સાબિત થયો. પડોશમાં રહેતા મિ. રેમન્ડ સાથે અમારે સારો ઘરોબો હતો. રવિવારે તે મળ્યો એટલે તેની પાસે મેં મારો વિચાર રજૂ કર્યો. મને કહે, ”તારો વિચાર તો ખુબ સારો છે પણ સફળતાની ખાતરી કઈ?”

મેં કહ્યું,”ગણિત માટેનો પ્રેમ, બાળકો માટેનો પ્રેમ અને શિક્ષણ માટેનો પ્રેમ આ ત્રણે ય મારી પાસે છે એટલે મને ખાતરી છે કે હું સફળ થઈશ.” મેં તેને મારા અનુભવોની વાત પણ કરી. બીજા અઠવાડિયાથી તેની દીકરી મેડલીન મારા વર્ગમાં જોડાઈ. એ પછી તો આસપાસની શેરીઓમાં કર્ણોપકર્ણ જાહેરાત થવાથી સારી શરૂઆત થઈ ગઈ. ઘરે વર્ગો ચલાવવાનું લાયસન્સ પણ મેળવી શકાયું અને ભારતીય પરિવારના બાળકો પણ જોડાવા લાગ્યા.

શાખ અને સંખ્યા વધતી જતી હતી એટલામાં અમારી બદલી બીજા શહેરમાં થઈ અને ફરી અજાણ્યા લોકો વચ્ચે એકડે એકથી શરૂઆત કરવાનો સંઘર્ષ શરૂ થયો. અમેરીકા આવ્યાને વીસ વર્ષનો ગાળો થઈ ગયો હતો અને પૈસાની જરૂરિયાત હવે ગૌણ બની ગઈ હતી એટલે શિક્ષણને અગ્રક્રમે મુકવાનું શક્ય બન્યું. સફળતા માટે આ બાબત ખુબ જરૂરી હતી વળી ‘વિદ્યાર્થીઓની સફળતા એ જ મારી સફળતા’ એ સૂત્ર મનમાં દ્રઢ થઈ ગયું હતું.

નવી જગ્યાના અજાણ્યા લોકો વચ્ચે તક મળે અને યોગ્ય લાગે ત્યાં મારા ગણિતના વર્ગ બાબત સંક્ષિપ્તમાં હું દ્રઢ આત્મવિશ્વાસ સાથે વાત કરતી. એક મહિનામાં જો પ્રગતિ ન જણાય તો રિફંડ આપવાની મારી નીતિ વિષે પણ વાત કરતી અને ગર્વ સાથે કહી શક્તી કે હજી સુધી કોઈએ રિફંડ  માંગ્યું નથી. રિફંડની શરત એ હતી કે ફરી તે મારા વર્ગમાં જોડાઈ શકે નહી. કામ વધવા લાગ્યુ તેથી હું ફક્ત માધ્યમિક અને ઉચ્ચ માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓ જ લેતી. 

અમારા નવા ઘરના આગળના ભાગમાં ઓફિસ તથા ક્લાસરૂમ અને પાછળના ભાગમાં ઘર વચ્ચે પાર્ટીશન કરી વધુ પ્રોફેશનલ માળખું તૈયાર કર્યું. માર્કેટ એનાલીસીસ કરી ફીના દરમાં પણ યોગ્ય વધારો કર્યો. ખુબ સરસ રીતે ચાલતા આ વ્યવસાયને થોડા સમય માટે બંધ કરી દૌહિત્રના જન્મ સમયે મારે દીકરીને ત્યાં મદદ માટે જવું પડ્યું. મને વિશ્વાસ હતો કે ફરી ચાલુ કરવામાં હવે મુશ્કેલી નહી પડે પણ ફરી ચાલુ કરતાં જ નવી મુશ્કેલી ઊભી થઈ જેની કલ્પના પણ ન હતી. કોવીડ-૧૯ વાયરસને કારણે વિદ્યાર્થીઓને ઓનલાઈન શિક્ષણ અપાવા લાગ્યું. ઓનલાઈન ટીચીંગ વિષે મેં કદી વિચાર્યું પણ ન હતું. વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓની પૃચ્છાને કારણે હવે શીખવાનું જરૂરી લાગ્યુ. ઢળતી ઉંમરે ઘણી જહેનતને અંતે એ પણ શીખી અને ઓનલાઈન ગણિત શીખવવાનું ચાલુ કર્યું. હાઈસ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓને સ્ટાન્ડર્ડાઈઝ ટેસ્ટની તૈયારીમાં મદદ કરવી તે મુખ્ય લક્ષ! આ કારણે હવે ફલક પણ વિશાળ થયું.

આમ મારી પ્રતિબદ્ધતાને કારણે વિદ્યાર્થીઓને ગણિતના અઘરા લાગતા પાઠો હું શીખવી શકતી તેનો આનંદ તો છે જ પરંતુ આ સંઘર્ષને કારણે મને જે શીખવા મળ્યું તેનું મહત્વ પણ ઓછું નથી. વ્યવસાયિક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરતા કરતા મારા સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને પણ કેડી મળતી રહી

સ્વતંત્રતાની આ ભૂમિ પરના સ્વતંત્ર મિજાજી બાળકોના મન અહીંથી ત્યાં ઉડાઉડા થતા હોય ત્યારે ગણિતના દાખલાઓમાં તેમનું મન પરોવવું તે કેટલીકવાર લોઢાના ચણા ચાવવા બરાબર થઈ રહેતું. આ સાહસ શરૂ કર્યું તેના પહેલાં જ દિવસે પંદર વર્ષની એક અમેરીકન વિદ્યાર્થીનીએ  ભણવા બેસતાની સાથે જ ચોખ્ખું કહી દીધું કે, “હું ઠોઠ છું તે કબૂલ કરૂં છું અને મારે કંઈ શીખવું પણ નથી માટે કાલથી તારે આવવાની જરૂર નથી.” પળ બે પળ તો હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ છેલ્લા ત્રણ મહિનામાં હું તેની પાંચમી ટ્યૂટર હતી તે તો મને પછી ખબર પડી. કૌટુંબિક કારણોસર તે તેની માસીને ત્યાં રહેતી હતી. ધીરજ અને શાંતી જાળવી મેં જવાબ આપ્યો, “તું તારી આન્ટીને કહેજે તે મને ના પાડશે તો નહી આવું બાકી અત્યારે તો આપણે આ એક કલાકનો ઉપયોગ કરવાનો છે. ગણિતનું પુસ્તક છે તારી પાસે?”  તે કહે, “ના બધુ સ્કૂલે છે. મારી પાસે અહીં કંઈ નથી.” અમેરીકામાં આ વાત સામાન્ય છે તે મને ખબર હતી તેથી મેં મારી પાસે હતું તે પુસ્તક કાઢી તેને મોટેથી વાંચવા કહ્યું અને પછી મારા પ્રશ્નોના જવાબ લખવા નોટબુક અને પેન્સિલ આપ્યા. જવાબ વાંચી મેં કહ્યું, “તને તો ઘણું આવડે છે.” જો કે બધા સવાલ-જવાબ તેને મેં જે વંચાવ્યું હતું એમાંથી જ હતા. મહીનાને અંતે દાખલો ગણતી વખતે એને મુંઝાતી જોઈ હું કંઈ કહેવા જાઉં તો કહેવા લાગે,’’ ના…ના… મને મારી મેળે કરવા દે, જરૂર પડશે તો હું પૂછીશ.”  આખરે તે સારા માર્ક સાથે પાસ થઈ ગઈ અને પછી તેના ક્લાસની બીજી છોકરીએ પણ પાસ થવા માટે શોશ્યલ વર્કરને કહી ખાસ મારી પાસે શીખવાનો આગ્રહ રાખેલ. પહેલા દિવસે મેં દાખવેલી ધીરજની આ પ્રથમ વિદ્યાર્થીની પર જાદુઈ અસર થઈ હતી આથી તે મારી સાથે વિનયથી વર્તતી. તે દિવસે મેં તેની માસીને કોઈ ફરિયાદ વગર એટલું જ પૂછ્યું હતું કે મારે આવતીકાલે આવવાનું છે ને? તેણે હસીને એક મહીના સુધી નિયમિત આવવાનું મને કહ્યું હતું.

એક વખત એક વિદ્યાર્થી પહેલા જ દિવસે પુસ્તકનો ઘા કરી ઊભો થઈ ક્લાસરૂમમાં આંટા મારવા લાગ્યો. પળભર તો હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, શું કરવું તે સમજાયું નહી. મૌન જ ઉત્તમ લાગ્યું. તેની મા કલાક પછી લેવા આવવાની હતી. થોડીવારમાં તે તેની મેળે જ શાંત થયો. સાથે લાવેલ પાણીની બોટલમાંથી પાણી પીને મને કહે, “સોરી, હું તારી પર ગુસ્સે નથી. મને નથી આવડતુ એટલે અકળાઈ જાઉં છું.”  મેં કહ્યું કે “તને આવડતું હોત તો તું અહીંયા હોત જ નહી ને? અને એટલે જ તો હું તને શીખવવા માંગું છું પણ શાંત રહીશ તો જ શીખી શકીશ ભલે વાર લાગે આપણે કંઈ ઉતાવળ નથી. તું હવે રોજ આવવાનો છે અને મને વિશ્વાસ છે કે ધીરે ધીરે તને હું બધું શીખવી શકીશ.”  એ પછી તેની અકળામણ અને મારી ધીરજ  ક્યારેક ટકરાયા કરતી પણ મારી ધીરજની જીત થતી. એક વર્ષ બાદ તેની મા એ એક ઈમેલમાં લખ્યું કે તેણે મને ‘ધ બેસ્ટ ટીચર’ કહી છે. સંધર્ષને અંતે સફળ થયાનો જે આત્મસંતોષ મળે છે તે અમૂલ્ય હોય છે.

એક ખૂબ જ હોંશિયાર વિદ્યાર્થીને મારે કંઈ જ શીખવવું પડે તેમ ન હતું એની જાણ મને એક અઠવાડિયામાં થઈ ગઈ. મેં પૂછ્યું, “તને તો બધું આવડે છે તો તું નાપાસ કેમ થયો?” જે રહસ્ય તેણે માબાપને નહોતું કહ્યું તે મને કહ્યું, “મારા મિત્રો મને બૂકવોર્મ કહી અલગ ગણે તે મને માન્ય નથી આથી દોસ્તી ખાતર હું ચાહીને ઓછા માર્ક લાવું છું.” તેના દાદા લેવા આવ્યા એટલે એમના પૈસા અને મારી આબરૂં બચાવવા મેં આ વાત કરી. તેઓ ખૂબ નવાઈ પામ્યા અને મારો આભાર માની ટ્યૂશન રદ કર્યું.

અમારા ફેમીલી ડોકટરની અમેરીકન પુત્રી, જાણીતી બેંક ઓફીસરનો પુત્ર. અજાણ્યા ખેડૂતની પુત્રી, મિત્રના મિત્ર એવા સૈનિકનો પુત્ર, ગુજરાતી, બંગાળી, તામિલી, પંજાબી આમ અલગ અલગ વર્ગ અને અલગ અલગ સંસ્કૃતિના બાળકો, કોઈના વંશજો રશિયાના તો કોઈના પેરૂદેશના, કોઈ ચીનથી સ્થળાંતર થયા હોય તો કોઈ પાકીસ્તાનથી……અહીંના કોઈ કાળા તો કોઈ ગોરા અમેરીકન વિદ્યાર્થીઓ……. અને તેમના વાલીઓ થકી વિશ્વનાગરિકતાના શ્રેષ્ઠ પાઠો જે મને શીખવા મળ્યા તે માટે આ વિદ્યાર્થીઓ અને વાલીઓની હું આભારી છું.

આ વ્યવસાય થકી મારી દ્રષ્ટિ અને હ્રદય બંને વિશાળ થયાનો મને અહેસાસ થયો. લેવા કરતા આપવાનો આનંદ વિશેષ હોય છે તે સમજણ અનુભવે દ્રઢ થઈ.

હું ખાત્રીથી કહી શકું કે નિરાશાને કારણે હીનતા અનુભવતા વિદ્યાર્થીઓ માટે ગણિત  માનસિક  થેરેપીનું સાધન બની શકે. તામિલ શિલ્પશાસ્ત્રે ગણિતને કલાને દરજ્જો આપ્યો છે અને લખ્યું છે કે સંગીત દ્વારા ધ્વનિ, નૃત્ય દ્વારા શરીર, કવિતા દ્વારા શબ્દો, સ્થાપત્ય દ્વારા અંતરિક્ષ, શિલ્પ દ્વારા આકૃતિ અને ગણિત દ્વારા વિચારમાં અલૌકિક અનુભવ શક્ય છે.

વ્યવસાય અને કલા પરસ્પર જોડાઈને આત્મનિર્ભર થવામાં સહાયક થાય ત્યારે આનંદની અનુભૂતિ સહજ બને છે. આ આનંદ વિદ્યાર્થીઓ સાથે વહેંચી તેમને ગણિતમાં રસ લેતા કરવાની પ્રતિબદ્ધતા સદાય જળવાઈ રહેશે તે શ્રદ્ધા વ્યવસાયને ભક્તિ સાથે જોડવાની મને પ્રેરણા આપે છે અને ભક્તિ હમેંશા આપણને સંઘર્ષનો સામનો કરવાની શક્તિ આપે છે.     

નાની બહેન

બાળપણના  નિર્દોષ અને નિખાલસ વર્ષો દરમ્યાન જેની સાથે વધુમાં વધુ ઝગડા અને વધુમાં વધુ પ્રેમની લેવડદેવડ થઈ હોય તો તે સહોદર સાથે અને એમાં ય પ્રેમની મૂર્તિ સમી બહેન અનન્ય છે .

મને ચીડવવા મારા હાથમાંથી પુસ્તક લઈને એવી દોડી જાય જાણે હરણી! હું એને પકડી ન શકું તેથી ખૂબ હરખાય. મારૂં પુસ્તક પાછું ન આપે ત્યારે એને ચીડવવા હું એને ખિસકોલી કહું એટલે ગુસ્સામાં જીભ કાઢી અંગુઠો બતાવે ત્યારે એટલી વ્હાલી લાગે કે એનો પુસ્તક ઝૂંટ્યાનો ગુનો  માફ થઈ જાય અને મને હસતી જોઈ  ચોપડી મૂકીને પલકમાં તો અમારી આંબાવાડીમાં અલોપ થઈ જાય! સુંદર રંગબેરંગી કપડાંમાં શોભતી પતંગિયાની જેમ અહીંથી ત્યાં ઉડાઉડ !.  

અમારે ત્યાં મહેમાનોની અવરજવર બહુ રહેતી. વેકેશન દરમ્યાન ઘણીવાર વધારે મહેમાન હોય ત્યારે વાર્તા વાંચવાનું મૂકીને બાને રસોડામાં મદદ કરવી ફરજીયાત બનતી. બહેન નાની એટલે પીરસવાનું એને સોંપવામાં આવે ત્યારે એના મીઠાસભર્યા આગ્રહને કારણે એ થોડી જ પળોમાં મહેમાનોની પ્રસંશાને પાત્ર બનતી. મને પુસ્તકો વધુ પ્યારા અને એને ફૂલો ! સવારે ગુલાબના તાજા ફૂલો ફળીમાંથી ચૂંટી બાપુજીની ફૂલદાનીમાં મૂક્વા ખાસ વહેલી ઊઠે. મોડે સુધી પુસ્તક વાંચતી હું ધારૂં તો ય ઊઠી ન શકું અને તેની સાથેની શરતમાં હારી જાઉં.

બાપુજીનું  વ્હાલ લઈ જંગ જીતી ગઈ હોય તેમ બાને ગાઠે નહી. બાને મદદ કરવાનો એને હંમેશનો વાંધો સિવાય કે મહેમાનની સરભરા કરવાની હોય. એના વાળ ગૂંથવાનું બા મને કહે એટલે ઝગડો થયો જ સમજો. અમારા ઝગડાથી બા કંટાળે એટલે એને ઝંપીને ઘડી બેસવા માટે ખિજાય અને મને ચોપડા મૂકીને ઊભી થવા માટે ખિજાય.

અમારો બંને બહેનોનો વિરોધાભાસ અમને એકબીજાના પૂરક બનાવતો આથી બહારના કોઈ  શેરી મિત્રોની ની મજાલ નહી કે એને કે મને ચિડવી જાય. એ મારો ગુસ્સો સહન કરી શકે પણ મારી ઉદાસી નહી. મને ઉદાસ જુવે તો પળમાં હસાવીને મારા વાંચનમાં પણ રસ લે.

એને ગરબે ઘૂમતી જોઈ કોઈને પણ ઘડી થંભી જવાનું મન થાય એટલું જ નહી પાઠય પુસ્તકની કવિતાઓ પણ એને કંઠસ્થ હોય. રમતિયાળ ઘણી પણ પરિક્ષામાં પાસ થવા જેટલું તો રમતા રમતા એ ભણી લે.

શબ્દોની પસંદગીમાં એટલી હોંશિયાર કે એકવાર અમારા ઘરના મોટા ફળીયામાં શેરીના બાળકો રમવા એકઠા થયેલા અને શોર-બકોર વધી જવાથી  બાના આદેશથી મેં સૌને મોટેથી  “ચાલો, બધા બહાર  નીકળો’  એમ કહ્યું  તે તેને ગમ્યું નહી એટલે જરા છણકો કરી મને કહે, ” એમ કહે ને કે ચાલો, બધા બહાર રમો” પછી પોતે જ મીઠાસને સૌને કહ્યું અને ખડકી સુધી વળાવી આવી.  

એની હાજરજવાબી પણ મુગ્ધ થવાય તેવી ! મતભેદ ઘણા પણ મનભેદ નહી એવો  બહેન સાથેનો આ સંબંધ ફક્ત પ્રેમની જ નહી સમજણની ભૂમિકા પણ ફાળવે છે.

વાંસળી

“વાંસળી મૂક હવે એક બાજુ, ભણીશ નહી તો અમારી જેમ ખેતરમાં મજૂરી કરવી પડશે.” પિતાનો આ આદેશ પાળ્યા વગર નવ વર્ષના મિહિરનો છૂટકો ન હતો.

વાંસળી જ નહી સંગીતના બધા જ વાજીંત્રો મિહિરને  શિશુકાળથી ખૂબ જ પ્યારા પણ ગામડાં ગામમાં અન્ય વાજીંત્રોનો તો સ્પર્શ પણ દુર્લભ! ક્યારેક કોઈક ભજનમંડળી આવે ત્યારે જ જોવા સાંભળવા મળે! મંદિરની ઝાલર એનું દીલ ડોલાવી દે અને વાંસળી સાથે દોટ મૂકીને વાંસળીવાળાના ઓટલે બેસી એની વાંસળીના સૂર સાથે સૂર મીલાવવા એનું મન તલપાપડ થતું પણ અભ્યાસ મૂકીને જવાય જ નહી ને!

“આ મિહિરને તો અમારે ડોકટર બનાવવો છે “ પિતાનું આ સ્વપ્ન સાંભળીને એને પુરૂં કરવા એ મથ્યા કરતો અને વાંસળી પર ધૂળ ચઢ્યા કરતી. પછી તો વાંસળી, એની સાથેના બાળપણના સંભારણા, મિત્રોની મજાક, બાપાના ઠપકા અને શેરીની ધૂળ બધું દૂર થતું ગયું. પહેલાં પિતાના અને પછી પત્નીના સ્વપ્નો પૂરા કરવામાં સંગીત પ્રત્યેનો પ્રેમ હ્રદયમાં ઊંડે ધરબાઈ ગયો.  વર્ષોના વ્હેણમાં પૈસા ભેગા થતા ગયા અને જીંદગી ખર્ચાતી ગઈ.

પ્રતિષ્ઠીત ડોકટરની વ્યસ્ત જીંદગીમાં ભૂલાયેલ વાંસળીના સૂર દૂર નીકળી ચૂક્યા હતા. નાનકડા શહેરની મોટી શેરીના કાટખૂણે આવેલ નિદાનકેન્દ્રમાં એમનો વ્યવસાય ધમધોકાર ચાલતો હતો. એક દિવસ  બહાર નીકળીને રોજીંદા ક્રમ પ્રમાણે તેઓ કારમાં બેસવા જતા હતા ત્યાં સામેની દુકાન પાસે ઉભેલા નવ વર્ષના એક બાળક પર તેની નજર પડી. એના હાથમાં વાંસળી જોઈ પગ થંભી ગયા. બાળપણનો મિહિર જાણે એ તરફ જવા પ્રેરતો હતો. બાળક પાસે જઈને એણે ખૂબ પ્રેમથી પૂછ્યું, “આ વાંસળી મને આપીશ?”

બાળકે એના હાથમાં વાંસળી મૂકી અને મિહિર બદલામાં રૂપિયાની મોટી નોટ આપી પૂછ્યું, “ ચાલશે?” બાળકે હકારમાં માથું ધૂણાવ્યું.

પાછા વળીને કારમાં બેસતા પહેલાં જ વાંસળીને એમણે હોઠ પર મૂકી. જમણી બાજુથી આવતી એક કારનો એમને ધક્કો લાગ્યો અને ઓચિંતી બ્રેકની ચરચરાટી ભરી ચીસમાં વાંસળીના સૂર ડૂબી ગયા પણ એક જ ક્ષણ અને ડોક્ટર બચી ગયા. વાંસળીએ એમને જીવતદાન આપ્યું હતું ને!. રોમેરોમમાંથી નીતરતા આનંદ સાથે કારની સીટ પર બેસી ડ્રાઈવર ગાડી હંકારવાની સંજ્ઞા આપી મિહિરે વાંસળી વગાડવાનું ફરી શરૂ કર્યુ.

Axaypatra

મને સમય નથી મુજ કાજ, આપું ક્યાંથી તમને ?
હાંક્યો રથ દોડાવ્યા ઘોડા, હસ્યા થોડું થોડું કમને !
ઊઠી આંખો, રૂઠી જિંદગી, ખસ્યા સંબંધો શમણે !
લોહીના ઘોડાપૂરમાં તણાયા આંસુના ડચકા હબકે !
કોરી આંખો ધોરી રસ્તા. સમયના બુંદ ધીરે ટપકે !
દોડ્યો હતો એક વાર સાથે, સમયનો સાથ છટકે !
આવ પાસે નહીતર હવે મનની કમાન છટકે !
કોણ ઈશ્વર ? કોણ તું ને કોણ હું, આ ફેરાની જાતવાત લટકે !

ધગધગતી ધરતીના પીળા પથ્થરો અને ઉકળતું સૌંદર્ય

એક બાજુ ઉકળતા પાણીના ગરમ ઝરણા અને બીજીબાજુ  ઓગળેલી હીમનદીઓના વહેતા ઠંડાગાર નીર વચ્ચે ધરતીના હૈયામાં વહેતા લાવા અને દબાણને કારણે ઊંચે ઊછળતા ગરમ પાણીના અનેક ફૂવારાઓથી શોભતી અદભૂત સૌદર્યવાન ધરતીના ખોળે રમતા જંગલી હરણાં, રીંછ ,વરૂ, બાઈસન, જેવા પશૂઓ તેમ જ સુંદર નાક નકશી જેવી કોતરોમાં થઈ વહેતા વેગે વહેતા ઠંડા પાણીના પ્રવાહો પર રમતા  હંસ, બતક અને જળકૂકડી જેવા જળચર પંખીઓના ફરફરાટ સંગે ઝૂમતી યલોસ્ટોનની નેશનલ પાર્કની આ સર્વાંગ સુંદર ધરતીના સાંનિધ્યનો અવર્ણનીય અને અકલ્પ્ય લ્હાવો સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૭ના ત્રીજા અઠવાડીયે મળ્યો.

આ પ્રદેશની હકિકતોનું વર્ણન ભૂતકાળમાં છાપવા માટે સૌ પ્રથમ વખત વાંચનાર એક અમેરીકન પ્રેસના તંત્રીએ તેને કાલ્પનિક માનીને લેખકને ફક્ત સત્ય લખી મોકલવા અનુરોધ કરેલ. માન્યામાં ન આવે તેવા સૃષ્ટિના આ સત્યને મારી કલમે લખતાં પૂરતો ન્યાય આપી શકાય તેમ તો નથી છતાં મેં જે જોયું, જાણ્યુ અને અનુભવ્યું તેનો ચિતાર નિષ્ઠાપૂર્વક લખવાનો આ પ્રયત્ન છે.

૧૮૭૨માં અમેરીકાના સૌ પ્રથમ નેશનલ પાર્ક તરીકે જાહેર થયેલ યલોસ્ટોન નામનો આ સુવિખ્યાત વિસ્તાર વાયોમિંગ, મોન્ટાના અને આઈડોહા નામના ત્રણ રાજ્યો વચ્ચે ૩૫૦૦ ચોરસ માઈલમાં પથરાયેલ છે.

પાર્કના પશ્ચિમ દરવાજેથી અમે દાખલ થયા અને માહિતી તથા માર્ગદર્શન માટેનું દૈનિક છાપું લીધું જેમાં હવામાન સાથે સ્થળો વિષેની માહિતી નકશો અને પ્રવાસીઓ માટેના કાર્યક્રમોનો સમય ઉપરાંત  જરૂરી બધી જ નોંધપાત્ર માહિતી હતી. ધ્યાન ખેંચે એવા બે લખાણ જે નજરે ચઢ્યા તેમાં એકમાં ચેતવણી અને બીજામાં અપીલ હતી જ્યાં લખ્યુ હતું કે “EXPERIENCE IT TODAY. PRESERVE IT FOR ALWAYS.”

વાંચીને થોડી બીક લાગી પણ હજારો પ્રવાસીઓની આવનજાવન વચ્ચે ભય ઓસરી જશે એમ વિચાર્યું.  દોડતી કારને સલામત માનીને અમે સફર શરૂ કરી. આ સલામતિ પણ છેલ્લા દિવસે જોખમમાં મૂકાયેલ એ સનસનાટીભર્યા અનુભવની વાત કરતાં પહેલાં કેટલાંક સ્થળોના રોમાંચક અનુભવો મારે કહેવા છે.

ઉતારા માટે હોટેલને બદલે જંગલમાં ઝૂંપડી જેવી લાગતી એક લાકડાની કેબીન અમે Airbnb નામની વેબસાઈટ પરથી ફોટાઓમાં આસપાસનું સૌંદર્ય જોઈને બુક કરેલી. આ પહાડી સૌંદર્ય નજરે જોઈને દિલ ખૂશ થઈ ગયુ. ફોટાઓ કરતાં ઘણું સુંદર બર્ફીલું વાતાવરણ હતું પણ કેબીનની અંદર સ્વચ્છતાનું ધોરણ ધાર્યા કરતાં નીચું હતું વળી ઠંડી પુષ્કળ અને હીટર માટે માલિકને કેટલાંય ફોન કરવા પડ્યા છતાં અમારા રૂમ સુધી તેની હૂંફ પહોંચી નહી. હતાં તેટલા ઓઢવાના ઓઢ્યા છતાં રાત આખી ઠંડીમાં ધ્રૂજ્યા. સવારે ત્યાંથી નીકળ્યા ત્યાર પહેલાં પાર્કની નજીકની એક હોટેલમાં બુકિંગ કરાવી લીધેલ પરંતુ રાતનો ઉજાગરો અને આગલા દિવસની મુસાફરીના થાકને કારણે ઉત્સાહ ઓસરી ગયેલ છતાં સમય વેડફવો યોગ્ય ન જણાતાં ટૂરીસ્ટ સેન્ટરમાંથી નકશા સાથે માહિતી લઈ પ્રયાણ કર્યુ.

લીલી હરીયાળી વચ્ચે સર્પાકારે બનાવેલા ડામરના રસ્તાઓ પર  અલગ અલગ નામો સાથેના કુદરતી ગીઝર તરફ દોરી જતા પાટિયાઓને અનુસરતા વિસ્મયભરી આંખે ગરમ પાણીના ઉડતા ફૂવારાઓની વરાળમાં હૂંફની ઉમ્મીદ સાથે નજીક જવા માટે જેમ જેમ અમારી કાર આગળ વધતી હતી તેમ તેમ ઉત્સાહનો સંચાર થવા લાગ્યો. ઊની વરાળોના ઊંચે ઉઠતા  વાદળો જોવા ગોળ ફરતી રેલીંગ પર લોકોને જોઈ અમે કાર પાર્ક કરી નીચે ઉતર્યા અને અન્ય પ્રવાસીઓ સાથે વર્તૂળાકારે ચાલવા લાગ્યા. સલામતિ માટે અમુક અંતરથી આગળ ન જવા  માટેની સૂચનાઓના પાટિયાઓ વાંચી દાઝી જવાના જોખમનો ખ્યાલ આવ્યો.

ઊડીને આંખે વળગે તેવા તળાવ સમ ઉકળતા ચરૂમાંથી ફૂટતા ગરમ પાણીના ઝરણ પરથી આસમાને ઉડતી વરાળના વાદળો તુરત વિખરાઈને હવા સાથે ઓગળી જતા ખૂબ નજીકથી જોયાં. ધરતીના અલગ અલગ બિંદુએ પ્રગટ થતું આ અચરજભર્યુ દ્રશ્ય મન ભરીને નિહાળી શકાય તેવી વ્યવસ્થાને કારણે આસાનીથી ખૂબ નજીક જઈ શકાતું હતું. સલ્ફ્યૂરીક એસીડની તીવ્ર વાસને કારણે વધુવાર ઉભી નહી શકાય તેમ જણાયુ અને આગળ જવા  માટે નકશામાં જોયું તો અનેક જુદા જુદા વિસ્મય ઉપજાવે તેવા પાણીના અનેક સ્વરૂપો  પાંચથી પચાસ માઈલના વિસ્તારમાં પથરાયેલા હતા.

પૃથ્વીના પેટાળમાં ધરબાયેલા અને ઉકળતા લાવાને કારણે અલગ અલગ સ્થળોએ અલગ અલગ ભૂતાપીય વિશેષતાઓ અહીં જોવા મળી જેમાં ગરમ પાણીના ઝરા, ફૂવારા, કીચડ જેવી ખદખદની માટીના મોટા મોટા કૂંડ જેવા ખાડાઓ વિગેરે અહીં આશરે ૧૦,૦૦૦ જેટલા હોવાનું મનાય છે.  તેમાંના આકર્ષક એવા કેટલાંક પ્રવાસીઓને નિહાળવા માટેની સુવિધા સાથે ખૂલ્લા માર્ગે આવેલા છે. કેટલીક જગ્યાએ પાણીની ઊની ઊની વરાળોના ઊંચે ઉઠતા વાદળો સાથે હસ્તધૂનનનો અનેરો આનંદ અમે માણ્યો.

આશરે ૧૧૦૦૦ હજાર વર્ષ પહેલાંથી માનવો અહીં આસપાસ વસતા હશે એવા પુરાવાઓ મળ્યા છે પરંતુ દઝાડી દે તેવા ઊકળતા પાણીના આ સ્વરૂપોને નર્ક માની દૂર રહેવાની માન્યતા યુગો સુધી પ્રચલિત હતી. હાલમાં વૈજ્ઞાનીક સત્ય થકી ડરની જગ્યાએ સાવચેત રહેવાના પ્રચાર માટેના પાટિયા ઠેરઠેર હતા.

આ પ્રથમ અને વિશાળ નેશનલ પાર્કના પ્રખ્યાત એવા કેટલાંક સ્થળોની વિસ્મયજનક હકિકતો જાણી-માણીને હજારો વર્ષોના વહેણમાં ઝબોળાઈ અસ્તિત્વને પાવન કરતા હોઈએ એવી ભૂમિયાત્રાએ અમને કોઈ અલગ જ પ્રદેશ પર વિહરતા હોઈએ એવી અનુભૂતિ કરાવી.

અલગ અલગ ઉષ્ણતામાને બદલાતા પાણીના અલગ અલગ સ્વરૂપો બરફ અને વરાળ વચ્ચે રમતા બુંદો થકી સૃષ્ટિ પર એક અલગ પરિમાણ રચે છે. ધરતીમાંથી આશરે ૧૫૦ ફૂટ ઊંચે ઉછળતા ઉકળતા પાણીના ફૂવારાની આવી એક અદ્ભૂત રચના જોવા અમે જ્યારે Old faithful નામના એક સ્થળે ઊભા રહ્યા ત્યારે જ ઝરમર બરફ વરસવાની શરુઆત થઈ. એક હજાર લોકો ગોળાકારે ઊભા શકે તેવા મસમોટા ખૂલ્લા પ્રાંગણમાં બેસીને કુદરતની આ લીલા જોઈ શકાય તે માટે કેટલાંક બાંકડાઓ પણ ગોઠવેલા હતા.  રેસ્ટોરન્ટ અને ગીફ્ટ શોપની પાછળના ભાગમાં આ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી.  લગભગ દર ૯૦ મિનિટે ફૂટતા અને ઉકળતા પાણી સાથે ૧૦૦ થી ૨૦૦ ફૂટ ઊંચે ઊછળી તેની વરાળથી આભને આંબવાનો પ્રયત્ન કરી બે-પાંચ મિનિટમાં ફરી ધરતીમાં સમાઈ જતા આ ફૂવારા દરેક વખતે આશરે ૫૦૦૦ ગેલનથીય વધારે પાણીની ગરમ ગરમ છોળો ઉછાળતા હતા જેનું તાપમાન આશરે ૧૯૦ ડીગ્રી ફેરનહીટ જેટલું હોવાનું મનાય છે. લાંબા કાળથી નિયમિત રીતે પ્રગટ થતાં આવા કેટલાંક ફૂવારાઓના સમયની આગાહી કરી શકાતી હોવાથી તેને  ‘ઓલ્ડ ફેઈથફુલ’ નામ આપવામાં આવ્યું .

ઓલ્ડ ફેઈથફુલ

વધુમાં વધુ દસ મિનિટના દર્શનનો લાભ આપતો આ ફૂવારો ઘણીવાર સમયની અટકળ કરતાં ૧૫-૨૦ મિનિટ વહેલો-મોડો થતો રહેતો હોઈ અમે રાહ જોતા હતા તે દરમ્યાન બરફનો વરસાદ વધવા લાગ્યો.  તેની શુભ્ર ઠંડકથી આછી ધ્રૂજારી અનુભવાતી હતી. થોડીવારમાં આભમાંથી વરસતા બરફના ફોરાં અને એ જ સમયે ધરામાંથી ફૂટતા ઉકળતા પાણી શીકરોએ એક અદ્‍ભૂત સૃષ્ટિ રચી. બરફની સફેદી અને ઊની ઊની વરાળના વાદળા વચ્ચે ૧૫૦ થી વધારે ફૂટ ઊંચે સુધી ઉઠતા ગરમ પાણીના ફૂવારાનું આવું અદ્‍ભૂત સ્વરૂપ અમે કદી નજરે નિહાળ્યું ન હતું.  ૪૦૦ થી ૫૦૦ યાત્રીઓ આશ્ચર્યથી દંગ થઈ હર્ષની ચિચિયારીઓથી ગગન ગજાવવા લાગ્યા. જ્યારે જાણ્યુ કે સાત આઠ મિનિટનો જ  આ ખેલ છે ત્યારે આ દ્રશ્યને વિડિયો કેમેરામાં કેદ કરવામાં સમય ગુમાવવા કરતા મન ભરીને નિહાળ્યા કરવાની તરસને છિપાવવા મથ્યા. થોડી પળોમાં બરફનો વરસાદ વધવા લાગ્યો અને ફૂવારો શમવા લાગ્યો ત્યારે ઓવરકોટ પર બરફને ઝીલતા અમે પાછા ફરતી વખતે જાણ્યુ કે બરફને કારણે રસ્તાઓ જોખમી હોઈને બંધ થવા લાગ્યા છે.  ઉતાવળે અમે પાર્કના મુખ્ય દરવાજાની નજીક આવેલા માનવ વસ્તીથી ધમધમતા સુરક્ષિત સ્થળે પહોંચ્યા ત્યારે સાંજ ઢળવાની તૈયારી હતી.

વૈજ્ઞાનિકોએ લખેલા માહિતી લેખોના બોર્ડ ઠેકઠેકાણે હતાં. તે પરથી જાણ્યુ કે આ પાર્કમાં ગરમ પાણીના નાના મોટા થઈ લગભગ ૩૦૦ જેટલા ફૂવારાઓ અવારનવાર ફૂટતા રહે છે જે આખી પૃથ્વી પરના કુલ ગીઝર(ગરમ પાણીના ફૂવારાઓ)ના અડધાથી પણ વધારે છે. આ ફૂવારાઓને કુદરત ક્યારે બંધ કરી દે અને ક્યારે વિસ્ફોટ સાથે ઊંચે આભને આંબવા ઉછાળે તે નક્કી નહી. આ પ્રક્રિયા હજારો યુગોથી સમયાંતરે ચાલ્યા જ કરે છે. કેટલાંક વિસ્ફોટનું અનુમાન વૈજ્ઞાનીકો કરી શકે છે જે મોટે ભાગે સાચું પડે છે અને કેટલાંક ગીઝર વર્ષોથી અપ્રગટ છે.  દર પાંચ મિનિટ થી માંડી દર પાંચ-સાત કલાકે ફૂટતા અને ૨૫ થી માંડી ૨૫૦ ફૂટ ઊંચે ઊછળતા તેમજ  હજારો ગેલન ઉકળતા પાણીને બહાર ફેંકતા આ ફૂવારાઓમાંના કેટલાંક વર્ષો સુધી ધરતીના પટ તળે નીચે ઉકળ્યા કરે છે.  ગીઝર્સના ફેલાવાના આકાર તેમ જ વિસ્ફોટ પહેલા અને પછીના અવાજો, સમયનો ગાળો, ઊંચાઈ વિગેરે વિશેષતાઓને આધારે અલગ અલગ નામો આપવામાં આવ્યા છે. દા.ત. સ્ટીમબોટ, ઓલ્ડ ફેઈથફુલ,બીહાઈવ, સ્પેન્ડીડ, લાયન ગ્રૂપ, ગ્રાન્ડ, જાયન્ટ, ટર્બન, ડેઈઝી, સોલીટરી, રીવરસાઈડ  વિગેરે… વિગેરે….

આ બધામાં સ્ટીમબોટ ગીઝર જગતનું સૌથી મોટું ગણાય છે અને કેટલા વર્ષો બાદ દેખા દે તે કહી શકાય નહી. છેલ્લે ૨૦૦૩ની એપ્રીલની ૨૭મીએ ૩૦૦ થી ૪૦૦ ફૂટ ઉછળી દસ મિનિટ સુધી લોકોને મંત્રમુગ્ધ કરી શમી જઈ બંધ છે જે હવે કદાચ વર્ષો સુધી ધરતીના પેટાળમાં ઉકળ્યા કરશે ક્યારેક કદીક વરાળનું દબાણ વધશે તો સીસકારા કે ત્રાડ જેવા અવાજ સાથે ધોધમાર ઓચિંતું જ ફૂટી ઊંચે ઉછળી સૃષ્ટિને આશ્ચર્યમુગ્ધ કરશે. ભલે પછી તે થોડી મિનિટો માટે જ કેમ ન હોય?

West thumb નામના નજીકના બીજા એક સ્થળે પણ રસ્તો બંધ થાય તે પહેલાં જઈ શકાયું હતું. તે માટે કુદરતનો આભાર માનતા અમે ધરતીએ રચેલા પ્યાલા આકારના મોટા તળાવ જેવા ખાડાઓમાં રંગબેરંગી ગરમ પાણીના ખદખદતા કુંડાળાઓ જોઈ આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ તેનું રહસ્ય પામવા મથી રહ્યા.

વેસ્ટ થંબ એ હથેળી આકારના યલોસ્ટોન તળાવનો અંગૂઠા આકારનો નીચે આવેલ પ્રદેશ છે આ તળાવ નોર્થ અમેરીકાનું પર્વત પરનું સૌથી મોટું તળાવ ગણાય છે. આ તળાવનું ખૂબ ઠંડુ પાણી હીમ નદીની નીપજ છે જ્યારે તળાવની જગ્યા જવાળામુખીના લાવા-અગ્નિની ઉત્પતિ છે. ૬,૪૦,૦૦૦ વર્ષો પહેલાં અહીં જવાળામુખી ફાટ્યો હશે તેમ મનાય છે અને ૧૪૦૦૦ વર્ષો પહેલાં છેલ્લી હિમશીલા ઓગળી હશે તેવું વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે. લાવા અને બરફની આ ચમત્કૃતિ જુવો. એકતરફ થીજી જવાય તેવું ઠંડુ પાણી વહે છે તો બીજી તરફ લાવારસ ઉપર ઉકળતા પાણીના જબ્બર મોટા ચરૂઓ ઉભરાય છે. શીતળતા અને ઉષ્ણતાની પરાકાષ્ઠા વચ્ચે પણ અહીં જે જીવસૃષ્ટિ ઉછરે છે તે પણ કુદરતની એક ચમત્કૃતિ છે.

બીજા દિવસે સવારે આભમાંથી વરસતા અબીલ છાંટણા જેવા બરફના રજકણોને સ્નેહભરી નજરે નિહાળતા અમે યલોસ્ટોન રીવર તરફ ગાડી હંકારી અને જે અદ્‍ભૂત દૃશ્યો નિહાળ્યા તે અવર્ણનીય છે.

આર્ટીસ્ટ પોઈન્ટ અને ઈનસ્પાઈરેશન પોઈન્ટ નામના સ્થળેથી ૧૦૦ અને ૩૦૦ ફૂટ એવા પાણીના બે મોટા ધોધની આસપાસ અને ઉપર નીચે પથરાઈને વેગે  વહેતા નીરની બંન્ને બાજુ ખડકોની મસમોટી  દિવાલો જોઈ જગ્યાના નામ યથાર્થ છે તેનો ક્ષણાર્ધમાં જ ખ્યાલ આવ્યો. એક કલાક પછી પણ ત્યાંથી ખસવાનું મન થાય તેવું નહોતું પણ બરફનું તોફાન વધતું જતું હતું તેથી પર્વતની ટોચ જેવી એ જગ્યાએથી પરાણે ઉતરવું પડ્યું ત્યારે બીજે દિવસે સવારે ફરી ત્યાં જવાનું નક્કી કરીને જ પાછા ફર્યા. અમારી હોટેલ ત્યાંથી એક ક્લાક દૂર હતી. કારમાં બેઠા કે તરત પેટમાં કકડીને ભૂખ લાગી છે તે ખ્યાલ આવ્યો. ભૂખ તરસ ભૂલાય જાય તેવું પ્રકૃતિનું આવું સૌંદર્ય અમે કદી જોયુ ન હતું.

બીજા દિવસે અમે કોતરોમાં વહેતી નદીને રક્ષતા પહાડોની ધારે ધારે પ્રવાસીઓ માટેની સલામત કેડી પર ચાલતા ચાલતા દ્રશ્યપટ પર બદલાતા રહેતા એક થી એક ચઢિયાતા દ્રશ્યો મન ભરીને માણ્યા. એમાંના કેટલાંક તો અમીટ છાપ મૂકી જાય તેવા ને અન્યત્ર ક્યાંય જોવા ન મળે તેવા સુંદર હતાં. એક જગ્યાએ ધોધની જેમ દડતા પાણીની ઉડતી શીકરો વચ્ચેથી પસાર થતું રંગોનું મેઘધનુષ્ય સૂર્યની આંગળી પકડી જળબુંદો સાથે રમતું હતું. તો બીજી કેટલીય જગ્યાએ કોતરોના પથ્થરો પર અલગ અલગ જગ્યાએ અલગ અલગ રંગો પથરાયેલા જોયા.

સલ્ફર ડીપોઝીટને કારણે પીળા પડી ગયેલા પર્વતો તો ઠેર ઠેર જોવા મળે. તે પરથી જ આ નેશનલ પાર્કને યલોસ્ટોન નામ અપાયું છે અને અહીં વહેતી નદી તેમ જ તેના વહેણો થકી છલકાતું તળાવ પણ યલોસ્ટોન નામે જ ઓળખાય છે.  V આકારે પથરાયેલી આ ગ્રાન્ડ કેન્યોનની જબ્બર ઊંચી પથરાળ દિવાલો પર અલગ અલગ જગ્યાએ પીળા ઉપરાંત લાલ, લીલા, કેસરી, ગુલાબી, ભૂરા, સફેદ અને કાળા પથ્થરો રંગીન સૃષ્ટિ રચી કુદરત અને તેની પ્રસન્નતાના એકાકાર થકી ઈશ્વરના સાંનિધ્યનો ભાસ કરાવી અપાર શાંતી બક્ષે છે.

ગરમ અને ઠંડા પાણીના જથ્થાઓની નીચે અને નજીક પથરાયેલા આવા બીજા રંગો તે જુદા જુદા તાપમાને ઊછરતી જુદી જુદી જીવ સૃષ્ટિને કારણે છે. લીલ અને સેવાળ તો ખરા જ પણ અનેક જાતના બેકટેરીયા અને અન્ય સુક્ષ્મ જીવાણુઓની હસ્તી અહીં સદીઓથી છે. તેમાંના કેટલાંક તો ૧૦૦ ડીગ્રી સેન્ટીગ્રેડથી વધુ તાપમાને પણ જીવે છે.

એક જગ્યાએ ખોવાયેલા રત્ન જેવો પારદર્શક બલ્યુરંગી ગરમ પાણીનો ગોળાકાર અને વિશાળ પૂલ જોઈ કંઈક નવીન જણાયું.  નજીકમાં એવો બીજો પૂલ પણ જોવા મળ્યો. તળીયે ઊછરતા સુક્ષ્મ જીવોને કારણે સૂર્યના કિરણોમાંના બધા રંગો શોષાઈ જઈ ફક્ત ઘેરો બ્લૂ રંગ પરાવર્તીત થાય છે તે કારણ રીલીંગ પાસે લગાડેલ તક્તી પર વાંચ્યુ.

અવારનવારના ધરતીકંપને કારણે અહીં ખાડા ટેકરા પણ ખૂબ જોવા મળે. જેમાંના કેટલાંય એસીડીક ગારાથી છલોછલ અને અને એટલા ગરમ કે પગ પડે તો ભસ્મ જ થાય. જો કે પ્રવાસી માટે જરૂર જણાય ત્યાં બધે જ સલામત અંતરે રેલીંગ હતી. કેટલીક જગ્યાએ દૂર સુધી સલફ્યુરીક એસીડની સડેલા ઈંડા જેવી વાસ પણ દૂર રહેવા પ્રેરતી હતી.

ઠેર ઠેર કુદરતી અજાયબી જોવા મળતી હતી તેમાં કાચના પર્વત નામે ઓળખાતી એક જગ્યાએ યુગો પહેલાં ફાટેલા જ્વાળામુખીને કારણે ધરતીના પેટાળમાંથી નીકળેલો લાવાનો ઢગ ઝડપી ગતિથી ઠરીને કુદરતી કાચ બન્યો હતો. સદીઓથી રેડ ઈન્ડીયન લોકો તેમાંથી ઓજારો બનાવતા હતા. ૨૦મી સદીમાં અહીંથી રસ્તો બનાવવા માટે કાળા રંગના આ કાચના પર્વતને ડાયનેમાઈટથી પણ તોડી શકાયો ન હતો આથી નીચેથી અગ્નિ અને ઉપરથી પાણી રેડી તોડ્યો હતો. હાલ તો કાયદા થકી કુદરતી સંપતિ સાથે આવો વિક્ષેપ કરવાની મનાઈ છે.

આભમાંથી બરફની ધીમી વર્ષા શરૂ થઈ અને રેડિયો પર તેના વધવાની તાકીદ સાંભળી અમે અંધારૂ થાય તે પહેલાં પાછા ફર્યા. પ્રેમની સાથે સાથે કુદરત ડર પણ વરસાવે છે તેનો અનુભવ છેલ્લા દિવસે સાંજે બરફના તોફાનમાં ફસાયા ત્યારે થયો પણ એ વાત અંતે કરીશ તે પહેલાં પાણીમાંથી પથ્થર બનવાની કુદરતી અને પ્રમાણમાં ઝડપી અને ચાલુ પ્રક્રિયાના કારણો, પરિણામો અને સ્રોતો નજરે નિહાળી ‘વાહ કુદરત” એવા ઉદ્‍ગાર સાથે આંખો જાણે મટકું મારવાનુ ભૂલી ગઈ તે ‘મેમથ હોટ સ્પ્રીંગ’ની અને ઘાસના ખૂલ્લા મેદાનો તથા દેવદારના સદીઓથી અડીખમ ઊભેલા ઝૂંડ વચ્ચે વિચરતા જંગલી પ્રાણીઓને ખૂબ નજીક નિહાળવાનો જે અમૂલ્ય લ્હાવો મળ્યો તેની ઝાંખી કરીએ.

ગરમ પાણીના વિશાળ ઝરણા આ સ્થળે પર્વતની તળેટી તરફ નહી પણ ધરતીના દબાણને કારણે ઉપરના ભાગ તરફ ઊભરાતા હતા. દબાણ તથા ઉષ્ણતામાનના થતા રહેતા સતત અને ઝડપી ફેરફારોને કારણે પાણીના પ્રવાહોમાં પણ ઝડપથી ફેરફારો થયા કરે આથી જમા થયેલા ખનીજ પદાર્થો અને તે કારણે બનતા પથ્થરોના આકારમાં પણ સમયાંતરે ફેરફાર થતા રહે છે. અહીંની જમીન પર પૂષ્કળ પ્રમાણમાં પથરાયેલ લાઈમ સ્ટોન ગરમ પાણીના ઝરણા સાથે ઓગળીને ધરતીની અંદરના દબાણથી ઊંચે ધકેલાતા પાણી સાથે વહી ઊંચે જઈ પથરાઈને ફરી જમા થઈ સફેદ પથ્થરોની મોટી ખૂલ્લી અગાશીઓ રચે છે. આ કારણે પર્વત જાણે ઉલ્ટાઈ ગયો હોય તેમ લાગે. સાથે વહેતા અન્ય ખનીજો સ્થળાંતરે અટકી અટકીને જમા થવાની વર્ષોની પ્રક્રિયા થકી અનેક જગ્યાએ થીજી ગયેલા ધોધ જેવો આભાસ ઊભો કરે છે.

લીબર્ટી કેપ નામની ટોપા આકારની ૩૭ ફૂટ ઊંચી શીલા વિષે વૈજ્ઞાનિકોનું અનુમાન છે  કે સદીઓ પહેલાં પાણી આટલે ઊંચે સુધી ઊભરાઈને વહેતું હશે અને જમા થતા ખનીજોને કારણે આ આકાર રચાયો હોવો જોઈએ. પછીના યુગમાં ઝરણાં સૂકાયા હોવા જોઈએ. નજીકમાં જ  દૈત્યના અંગૂઠા તરીકે ઓળખાતી પથ્થરની એક બીજી શીલા પણ જોઈ. પાર્કમાં કેટલાંક સ્થળોએ ઊંચાઈ એટલી હતી કે પગથિયાઓ હોવા છતાં ગીરનાર ચઢવા જેવું લાગે અને ચઢતા ચઢતા બ્લડપ્રેશર વધી જવાની બીક પણ લાગે તેથી ટાળ્યું. પૂર્વ છેડાના કેટલાંક સ્થળોએ સમયના અભાવે ન જઈ શકાયું.

બીજે દિવસે પાછા ફરવાનું હતું અને સાંજે બરફના તોફાનની આગાહી હતી તેથી વહેલા નીકળ્યા તો પણ તોફાન વહેલું શરૂ થવાને કારણે બંધ થયેલ રસ્તે સપડાયા. આસપાસ કોઈ વાહન દેખાવાની શક્યતા હતી જ નહી. કારણકે જે જ્યાં હતા ત્યાંથી ખુબ સંભાળીને ગાડી ધીમી ચલાવતા હતા. આગળના કાચ પર વાઈપર પૂર જોશમાં ચાલુ હોવા છતાં તે પર પડતા બરફ સિવાય કંઈ દેખાય નહી. અંધારાના ઓળા ઉતરી આવે તે પહેલાં મુકામે પહોંચી જવાની ધારણા હતી કારણ કે હોટેલ ફક્ત દોઢ કલાક જ દૂર હતી પરંતુ ગાડી સ્કીડ થઈ રસ્તા પરના આઈસથી છટકે તો સીધી ઊંડી ખીણમાં જ જાય આથી ખૂબ ધીમી ચલાવવી પડી અને અંધારૂ પણ ઉતરી આવ્યું. અંધારામાં બરફના તોફાન વચ્ચે રસ્તા પર છવાયેલા અને કેટલીય જગ્યાએ જામી ગયેલ બરફ પર સાંકડા રસ્તાની ધારે ધારે ચાલતી ગાડીમાં જીવતા રહેવાની આશા-નિરાશા વચ્ચે એટલું જ આશ્વાસન હતું કે કારમાં અમે પતિ-પત્ની બે જ હતા એટલે મરીશું તો પણ છેલ્લા દિવસ સુધી આનંદ કરીને સાથે જઈશું. મને તો ગાડી લપસીને ખીણમાં પડવા કરતા ય જંગલી પ્રાણી ભટકાઈ જવાનો ભય વધારે હતો. મારા પતિ ભગવાનનું નામ લઈ ચૂપચાપ એકાગ્રપણે અંત્યંત ધીમે ગાડી ચલાવતા હતા. મનમાં ડરતા અને એકબીજાને હિંમત આપતા છ કલાકે અમે દરવાજે પહોંચ્યા અને ઝળહળ રોશની તેમ જ  બીજા વાહનો દેખાયા ત્યારે જીવમાં જીવ આવ્યો.

જંગલી પ્રાણીઓમાં જંગલી ભેંસ કે જેને અહીં બાઈસન કહે છે તેની બીક સૌથી વધારે હતી. પહેલાં દિવસે જ એક ટોળાંએ રસ્તો રોકી ટ્રાફીક જામ કરેલ.  ગાડીઓની હાર જોઈ ધીરે ધીરે રસ્તા પરથી ઉતરી ઘાસના મેદાન તરફ ગયેલ ટોળામાં બાળબચ્ચા સહિત ૧૫-૨૦ બાઈસન હશે. એકે તો અમારી કારની તદ્દન નજીકથી પસાર થઈ અમારી તરફ એની શાંત નજર ફેંકી ત્યારે અમને ડરનું કોઈ કારણ લાગ્યુ નહી પણ પછીથી જાણ્યુ કે આ પ્રાણી ઓંચિતુ આક્રમણ કરે તેવું હોવાથી છેતરાઈ ન જવાઈ માટે ઓછામાં ઓછું ૨૫ ફૂટ દૂર રહેવું. અમે ફક્ત બે-ચાર ફૂટ જ દૂર હતા પણ ગાડીમાં હતા તેથી ભાગવાની હિંમતમાં હતાં. ૫૦૦ થી ૧૦૦૦ કિલો વજન અને કાળો બિહામણો દેખાવ! આપણી ગુજરાતની ભેંસોની સરખામણીએ ટૂંકા શીંગણા અને અને ઘણુ મોટું માથુ ! સ્વસ્થતા અને શાંતીનો અંચળો ઓઢીને ટોળાંમાં ચરતા આવા ઘણા જંગલી બાયસન અમે દૂરથી નિહાળ્યા હતા.

નજીકથી જોયેલા બાયસન સિવાયના બીજા પ્રાણીમાં અમે ઘાસના મેદાનોમાં ચરતા એલ્કના ટોળાં પણ ખૂબ નજીકથી નિહાળ્યા. જેને આપણે બારશિંગા તરીકે જાણીએ છીએ. તેને જો અડપલું કરીએ તો આવી બને બાકી સાવ નજીકથી પસાર થઈ જાવ તો પણ હુમલાનો ભય નહી. ઘાસના મેદાન ફરતે સાચચેતી માટે ફેન્સ હતી તેથી નિરાંતે નજીકથી નિહાળી મિત્રતાનો ભાવ અનુભવ્યો. બીજા કેટલાંક અમેરીકન રીંછ અને વરૂ જેવા પ્રાણીઓ જેની સાવચેતી માટેની સૂચનાઓ ઠેર ઠેર હતી તે વિષે જાણ્યું ગરૂડ, બાજ, હંસ, નદીમાં તરતા મોટા માછલા આ બધાના દર્શન દુર્લભ હતા પણ તેના વિષે જાણવા માટે માહિતી ઉપલબ્ધ હતી અને હવે તો ઈન્ટરનેટ પરથી પણ ભરપૂર માહિતી મળી રહે છે આથી જોવાની ઈચ્છા હતી પણ શક્ય નહોતું.

અગાઉ હજારો વર્ષો પૂર્વે થીજેલી હીમનદી ઓગળીને ગ્રાન્ડ કેન્યોનમાં વહેતી યલોસ્ટોન રીવરની આસપાસ રીંછ હોવાનો સંકેત અમને એક પ્રવાસીએ આંગળી ચીંધી આપેલ. રીંછને દૂર રાખવા માટે આપણા કપડાં પર છાંટવાનું પ્રવાહી ત્યાંથી વેચાતું લઈ શકાય તેમ હતું પણ જેઓ અંદરના ભાગમા ચાલીને જવાના હતા તેઓ જ ખરીદતા હતા. પ્રવાસી સ્થળો પર બહુ જોખમ ન હતું તે જાણી અમે નિર્ભય હતા પણ દૂરથી જોવાની ઈચ્છા ખરી જે ફળીભૂત ન થઈ. થોડી સૂચનાઓ અમારી સાથેની બુકલેટમાં હતી જેમાં જણાવ્યું હતું કે રીંછને જોઈ કદી ભાગવું નહીં પણ નીચે માથું કરી તેની સામે જોતા જોતા પાછળ પગલા ભરી ચાલતું થવું અથવા સૂઈ જઈ પીઠ પર થેલો મૂકી ગળા ફરતે હાથ વીંટાળી રાખવા.

આ સ્થળે જ્વાળામુખી ફાટ્યાને છ લાખ ચાલીસ હજાર વર્ષ થઈ ગયા. હવે ફરી ક્યારે ફાટે તે વૈજ્ઞાનીકો પણ કહી શકતા નથી. ધરતી માની આંખોમાંથી વહેતા ઊના ઊના આંસુઓ જેવા વહેતા ગરમ ઝરણાઓ તેના હૈયામાં રહેલા ધગધગતા લાવાની સાક્ષી પૂરે છે. બીજી તરફ માના પ્રેમની ઠંડક અર્પતા નદી તળાવ અને બરફના ઓગળતા ઢગ મહીં જીવનનો પણ ધબકાર સંભળાય છે. ક્યારેક દાવાનળ ઊઠે છે પણ ધોધમાર વર્ષાથી મેળે જ શમી જઈ નવસર્જન માટે કુદરતના સાથથી ઝૂમી ઊઠે છે. છેલ્લો દાવાનળ ૧૯૮૮માં વીજળી પડવાથી સળગેલો અને બે દિવસમાં એની મેળે બુઝાઈ જશે તે ધારણા ખોટી પડી બીજા પાંચ દિવસ સુધી પ્રસરતી આગ પાર્કમાં રહેલા માનવ રહેઠાણો સુધી પહોંચી ત્યારે ૧૧૭ એરક્રાફ્‍ટ દ્વારા બુઝાવી ત્યાં સુધીમાં આ આગ ૨૦ લાખ એકર જમીન સુધી પ્રસરી ચૂકી હતી.

અગ્નિ અને બરફના આ તોફાનો વિષે કંઈક જોયુ કંઈક જાણ્યુ અને કંઈક અનુભવ્યું દાઝી જવાય તેવા ગરમ અને થીજી જવાય તેવા ઠંડા પાણીના ઝરણાઓને એક જ ધરતીના ખોળે રમતા જોઈને વિસ્ફારીત નયને અમે તેના તળીયે દ્રષ્ટિ કરી તો રંગબેરંગી સૃષ્ટિ રચતા એકકોષી જીવોની દુનિયાએ માનવ દેહની અલ્પતા અને અન્ય જીવસૃષ્ટિ સાથેનો તૂટેલો સંબંધ અને સંબંધની અગત્ય વિષે અમને વિચારતા કરી મૂક્યા. આ જંગલ મધ્યે વિચરતા પશૂ-પક્ષીઓએ જીવન રક્ષાના કુદરત પાસે શીખેલા પાઠો ભણવા જાણે કે અમને પડકાર કર્યો.વહેતું જીવન, વહેતું પાણી કે વહેતો પવન જ્યારે તોફાનમાં સપડાય ત્યારે સમજવું કે નવસર્જનની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ચૂકી છે. વિનાશથી વિચલિત થયા વગર વિચરતા રહેવાથી બીજમાંથી અંકુર અને તેમાંથી છોડ વિકસે જ છે અને આ ચક્રગતિ નવજીવનનો આનંદ સીંચે છે. યલોસ્ટોનની ચાર દિવસની યાત્રાએ અમને આનંદથી તરબોળ અને આશ્ચર્યથી દિંગ કરી ઘરભણી વિદાય કર્યા