શોષણ અને મજબૂરી

હમણાં કવિ શ્રી વિવેક ટેલરની સાઈટ “શબ્દો છે શ્વાસ મારાં” પર શોષણ v/s સમર્થન વાંચ્યા પછી તેના પ્રતિભાવોમાં પણ રસ પડ્યો શ્રી ગિરિશભાઈ પરીખનો પ્રતિભાવ વાંચ્યા પછી મારા અનુભવોની વાત કરવાનું મન થયુ જે અહીં મારા બ્લોગ પર મૂકું છું પરંતુ મૂળ પ્રકરણ વાંચવા માટે http://vmtailor.com/archives/940  પર ક્લીક કરો. તેમ જ અમેરીકન પબ્લીશર સાથેના ગિરિશભાઈના અનુભવો જાણવા માટે http://girishparikh.wordpress.com/2011/01/03/part-1-my-experiences-with-american-publishers  પર ક્લીક કરો.

સાહિત્યક્ષેત્રના મારા અનુભવો:

1978 કે એ અરસાની આસપાસ મેં લખવાનું શરૂ કર્યું. મારો પ્રથમ લેખ ફૂલછાબની પૂર્તિમાં છપાયો અને તેમાં મોકલવા જ મેં લખેલ. સંયુક્ત કુંટુંબમાં ઘરની વહુ તરીકે ચારેબાજુથી થતી સાચી-ખોટી આક્ષેપબાજી વચ્ચે ક્યાંક મારી ઓળખ ઊભી કરવાની ઝંખના હતી. પ્રસિધ્ધિ માટે કે કોઈ આનંદ માટે કે કલા માટે મેં લખ્યુ નહોતુ. ઉલ્ટાનું એટલા સમયનું એકાંત આપવા મારા પતિએ બાળકોને મારી નજીક આવવા નહોતા દીધા અને એમને હું એટલો ઓછો સમય આપી શક્તી કે મને લખ્યા પછી ગિલ્ટી ફીલ થયેલ. ત્યાર પછી જ્યારે ફરી મુંઝારો થવા લાગે ત્યારે બાળકોને દૂર કરી લખવા બેસુ અને લખ્યા પછી થાય કે હાશ ઊંડો શ્વાસ લેવા મળ્યો. છપાય એટલે ગામના લોકોનો પ્રતિભાવ મળે અને એક અલગ ઓળખ ઊભી કરી શક્યાનો આનંદ થાય. એંશીના દાયકામાં થોડા(આંગળીને વેઢે ગણાય તેટલા) કાવ્યો અને સામાજીક લેખો લખ્યા અને ફૂલછાબે છાપ્યા. એક પણ રીજેક્ટ ન થવાને કારણે સ્વીકારની આશા યથાવત રહી શકી જે મને બળ આપતી રહી. ફૂલછાબે મને પુરસ્કાર આપવો જોઈએ તેવું હું નથી માનતી એટલા માટે કે વાંચકો પોતાની લાગણીઓ વ્યક્ત કરી શકે તેટલી જગ્યા તેમણે ફાળવી તે જ મારા માટે પૂરતું હતુ. ખ્યાતનામ કવિ લેખકો તો મારે માટે દેવદૂત સમા હતા જેમના દર્શનમાત્રથી હું ધન્યતા અનુભવતી. કલાકારોને દેવદૂતો માનતી હું તો કલાનો કક્કો આજે ય નથી જાણતી પણ બોસ્ટન આવ્યા પછી ખુબ નજીકના સર્કલમાં કલાકારો સાથે બેઠકો યોજાવા લાગી અને હાથમાં પકડેલી કલમ સાથે સૌએ મને સ્વીકારી એમાં ચંદુભાઈ (કવિ શ્રી ચંદ્રકાંત શાહ) બોલે ઓછું પણ મારી કવિતાઓ છપાય તો સારૂં તેવી તેમની લાગણી મને સ્પષ્ટ જોવા મળે. એવામાં શ્રી સુરેશ દલાલ બોસ્ટન આવ્યા ત્યારે ચંદુભાઈએ મારી ઓળખાણ આપી એમને મારી કવિતા પ્રગટ કરવા ભલામણ કરી ત્યારે તેમણે કહ્યુ કે પત્ર દ્વારા ઢગલો કવિતાઓ આવે છે બધી વાંચવાનો સમય નથી હોતો તમે કવર પર ચંદુભાઈનું નામ જરૂર લખજો પણ કવિતા તેની પોતાની ઓળખથી છપાય તેમાં જ મને રસ છે આથી મેં ક્યારેય એક પણ મોકલી નથી. એ પછી અમેરીકામાં છપાતાં “ગુર્જરી” સામાયિકે આંગળી પકડી અને કલમ લીટા તાણતી રહી. એમને પુરસ્કાર આપવાનું મન આપણને સામેથી થાય તેવું કામ કિશોરભાઈ ફક્ત સાહિત્યની સેવા માટે કરતાં હોય ત્યાં પુરસ્કાર માંગવો એ જ મને તો શરમજનક લાગે અને જો માંગ્યો હોત તો એમણે મારી કવિતાઓ છાપવાનું બંધ કરીને યોગ્ય જ કર્યું હોત. જેથી મારો ઉત્સાહ મંદ પડતે પણ એમને ખોટ ખાવી પડે તેવું તેઓ કરે એવી આશા કેમ રખાય? પછી ચંદુભાઈએ એકવાર કહ્યુ કે તમારી કવિતાઓનું પુસ્તક છપાવવું હોય તો કહેજો. પારિવારિક જવાબદારીને કારણે મારી પાસે ત્યારે એટલા કાવ્યો લખવાના સમયનો અભાવ હતો પણ મને કવિતા માટે પ્રેમ જરૂર વધ્યો. લગભગ 2002માં શ્રી સુરેશ દલાલે મારી કવિતા “ગુર્જરી”માં વાંચીને પન્નાબેન નાયકને ત્યાંથી ફોન કર્યો. પન્નાબેન સાથે ઓળખાણ થયેલી એટલે સુરેશભાઈના કહેવાથી ફોન જોડીને મને બંનેએ સારો પ્રતિભાવ આપ્યો અને કેટલાક ઉપયોગી સૂચનો પણ આપ્યા. તે દિવસે એવોર્ડ મળ્યા જેટલો આનંદ થયો. કશાય પ્રયત્ન વગર મળેલ આ પ્રોત્સાહને મને વધુ લખવા પ્રેરણા કરી. હવે કદાચ સુરેશભાઈ મારી કવિતા છાપે અને ધારો કે પુરસ્કાર ન આપે અને તેની ફરીયાદ હું કરૂં તો મારી પોતાની નજરમાં જ હું ઉતરી જાઉં. પુરસ્કાર આપવો કે નહી તે એમની શક્તિ અને સમજની વાત થઈ. મારે તો મૌન રહીને જ એમની કદર કરવી રહી.

મારી ખાસ મિત્ર નિલમ દોશીને ગુજરાતી પ્રકાશકોનો બહુ સારો અનુભવ છે. પણ તો ય તે કહે છે તે પ્રમાણે સારા રેફરંસ વગર તક મળવી તે અત્યારે દરેક ક્ષેત્રમાં અમેરીકામાં પણ અઘરૂ તો છે જ. આમ નવોદિતોને તક મળે તે જ બંને પક્ષે પૂરતુ ગણાય છે. એકવાર એમની માંગ ઊભી થાય પછી જ પુરસ્કાર કે રોયલ્ટી ની વાત પ્રકાશકો સાંભળે તે યોગ્ય મનાય છે. કેટલીકવાર એમાં શોષણ પણ થાય છે અને નફો કરતાં હોવા છતાં લેખકો અને કવિઓને માંગ્યા વગર ન આપવાની વૃતિ કેટલાંક પ્રકાશકોમાં હોય પણ ખરી પણ એથી કરીને ઉમદા પ્રકાશકોની સ્થિતિ સમજ્યા વગર ગાંઠના ગોપીચંદન ખર્ચી સેવા કરતાં હોય તેમણે આક્ષેપબાજીને કારણે કાં તો હિસાબ આપીને પૂરવાર કરવું પડે અથવા તો દુભાઈને સેવા છોડવી પડે તેવો ઘાટ થાય. આમ થાય તો પણ લોભી પ્રકાશકોને તો વધુ લાભ જ છે સાથે સાચા સારા લેખકોને વધુ ગેરલાભ આમ કલાનું ધોરણ ઉતરતું જાય તો નવાઈ નહી. પૈસાની વાતમાં પોલીટીક્સ ન હોય તો જ નવાઈ એટલે હવે સાહિત્ય અને કલાના ક્ષેત્રમાં પણ રાજકારણ ઘૂસી ગયુ છે. મને લાગે છે કે કોઈ પણ ક્ષેત્રે કૌશલ્ય હોય તો ગુજરાત કરતા અમેરીકામાં ખીલવાની વધુ તક છે. ગુજરાતમાં લાયક નાપાસ થાય અને ગેરલાયક ફર્સ્ટક્લાસ પાસ થાય તેવી શક્યતા અમેરીકા કરતાં વધુ છે. ગિરિશભાઈ પરીખે ધોરણો સરખાવ્યા છે તેથી આ કહું છું બાકી મારા મતે તો આ કેળાં સાથે સફરજનની સરખામણી કરવા જેવી વાત છે.

બીજી એક વાત કે મને બંને ભાષા માટે પ્રેમ છે પણ અંગ્રેજીમાં અઘરૂં પડે છે તેથી તેમાં નથી લખતી જ્યારે માતૃભાષાનો ખોળો ખૂંદવો ગમે છે તેથી લખ્યા કરૂ છું. ગ્રાંડચિલ્ડ્રનની માતૃભાષા અંગ્રેજી અને ગ્રાંડપેરેંટ્સની ભાષા ગુજરાતી આથી કેટલોક સમય તો હાથમાં પેન પકડતાં જ બંને ભાષાઓનો મનમાં ઝગડો ચાલેલ કે કોના માટે અને કઈ ભાષામાં લખુ? મેરીયન નામની મારી અમેરીકન મિત્રએ મને આ ઝગડામાંથી છોડાવી. તેને વિશ્વ સાહિત્યમાં ખાસ કરીને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઊંડો રસ છે ઈંડિયાથી સંસ્કૃત-ઈગ્લીશની ડીક્ષનેરી મારી પાસે મંગાવી હતી એટલો ઊંડો રસ ધરાવતી આ મિત્ર કહે ભાષાનો વિચાર એડીટ કરતી વખતે કરજે. લખવાની અગત્ય વધારે હોવી જોઈએ ભાષાની નહી ભલે મિક્ષ ભાષામાં લખાય પછી ફેરફાર થઈ શકશે પણ એ કારણે વિચારોના પ્રવાહને ન રોક. આ જ સિદ્ધાંત મને જોડણી બાબતે પણ કામ આવ્યો એટલે હળવાશ લાવતી અભિવ્યક્તિ શક્ય બની અને ભાષાનો ઝગડો આપોઆપ શમી ગયો માતૃભાષાએ જ વધુ સહારો આપ્યો. શબ્દો ખરેખર મારા શ્વાસ બન્યા છે. પ્રકાશકો છાપે કે ન છાપે તે પછીની વાત છે પુરસ્કાર આપે કે ન આપે તેની ય અગત્ય નથી પણ એથી કરીને શોષણ ન થાય તે કોઈકે તો વિચારવું જ રહ્યુ.